Abstrakt

Wpływ zmiany stosunków na zobowiązania jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych problemów prawa cywilnego. Istotą tego zagadnienia, niezależnie od tego jakie rozwiązanie zostaje przyjęte w danym systemie prawnym, jest określenie granic zasady pacta sunt servanda. Ścisłe jej przestrzeganie gwarantuje pewność obrotu, ale może prowadzić do skutków rażąco niesprawiedliwych. Zmiana stosunków może bowiem doprowadzić do stanu, w którym spełnienie świadczenia wiąże się z nadmiernymi trudnościami, rażącymi stratami lub nawet ruiną dłużnika.

W części I opracowania (MoP Nr 11/2005) Autorka przedstawiła zagadnienia dotyczące klauzuli rebus sic stantibus oraz wyszczególniła i opisała przyczyny modyfikacji zobowiązania umownego, w tym dotyczące nadzwyczajnej zmiany stosunków. W części II opracowania Autorka prezentuje porównanie nadzwyczajnej zmiany stosunków w kontekście waloryzacji sądowej oraz zobowiązań pozaumownych, a także rozwiązania dotyczące wpływu zmiany stosunków przyjęte w obcych systemach prawnych.

Nadzwyczajna zmiana stosunków a waloryzacja sądowa

Ustawa z 28.7.1990 r. przyniosła nową regulację instytucji nominalizmu i waloryzacji. Szczególne znaczenie ma art. 358¹ § 3 KC: „W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie”. Problem wzajemnego stosunku art. 357¹i art. 358¹ § 3 KC ma doniosłe znaczenie praktyczne. Istotne cechy obu regulacji były już porównywane przez doktrynę¹.

Waloryzacja sądowa nie jest dostępna dla przedsiębiorców (art. 358¹ § 4 KC). Podobne ograniczenie dotyczyło nadzwyczajnej zmiany stosunków, jednak pod wpływem presji doktryny uchylono art. 357¹ § 2 KC, który je statuował. Podstawowym argumentem za utrzymaniem takiej regulacji w stosunku do art. 358¹ § 3 KC jest względna łatwość zabezpieczenia przed zmianą wartości pieniądza. Zwłaszcza umowne klauzule waloryzacyjne pozwalają zabezpieczyć się przed podobną ewentualnością (art. 358¹ § 2 KC). Od przedsiębiorców należy wymagać większej staranności niż od innych uczestników obrotu (art. 355 § 2 KC). Ponadto, o wiele łatwiej wykazać wystąpienie zmiany wartości pieniądza niż przesłanki nadzwyczajnej zmiany stosunków.

Obie regulacje przyznają różne kompetencje sądowi. Artykuł 357¹ KC pozwala na oznaczenie sposobu wykonania zobowiązania, wysokości świadczenia, a nawet rozwiązanie umowy. Waloryzacja sądowa pozwala jedynie na zmianę sposobu lub wielkości świadczenia pieniężnego. Zwłaszcza możliwość rozwiązania umowy nie jest tu konieczna.

Artykuł 358¹ § 3 KC jako przesłankę swojego zastosowania wymienia istotną zmianę siły nabywczej pieniądza. Jak twierdzi A. Brzozowski² nie każda taka zmiana uzasadnia odwołanie do waloryzacji, lecz jedynie ta, która wykracza poza zakres zwykłego ryzyka kontraktowego. Pomimo to, podobne zmiany są bardziej powszechne i łatwiejsze do wykazania niż nadzwyczajna zmiana stosunków w rozumieniu art. 357¹ KC.

Regulacja z art. 357¹ KC w przeciwieństwie do waloryzacji sądowej, dotyczy tylko zobowiązań wynikających z umów. Z tego faktu wynika ponadto, iż nie ma znaczenia czy istotna zmiana siły nabywczej pieniądza była możliwa do przewidzenia. Kalkulacje co do podobnych zmian mogą bowiem przeprowadzić strony zamierzające zawrzeć umowę. Zmiana wartości pieniądza nie jest rzadkością. Wprowadzenie wymogu nieprzewidywalności tego zdarzenia znacznie ograniczyłoby możliwość korzystania z waloryzacji.

Należy zgodzić się z poglądem, że zakresy zastosowania obu omawianych artykułów w pewnym zakresie przecinają się, co wyklucza stosunek lex generalis - lex specialis³.

Powszechnie przyjmuje się, że waloryzacja sądowa stanowi wyjątek od zasady nominalizmu i jako taka stosuje się wyłącznie do zobowiązań pieniężnych w ścisłym tego słowa znaczeniu (a więc takich, w których pieniądz od początku jest przedmiotem zobowiązania). Nie ma natomiast zastosowania do zobowiązań niepieniężnych ze świadczeniem pieniężnym. Charakterystyczną cechą tych ostatnich, według A. Stelmachowskiego⁴, jest pieniężna forma świadczenia przy niepieniężnej istocie (treści) zobowiązania. W. Robaczyński staje na stanowisku, iż problem stosunku art. 357¹ i 358¹ § 3 KC sprowadza się do dwóch pytań:

- czy art. 357¹ KC może być stosowany do zobowiązań pieniężnych sensu stricto?

- czy art. 358¹ § 3 KC może być stosowany do innych zobowiązań niż pieniężne sensu stricto⁵?

Odpowiedź na pierwsze pytanie może być [...]