Abstrakt
Wpływ zmiany stosunków na zobowiązania jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych problemów prawa cywilnego. Istotą tego zagadnienia, niezależnie od tego jakie rozwiązanie zostaje przyjęte w danym systemie prawnym, jest określenie granic zasady pacta sunt servanda. Ścisłe jej przestrzeganie gwarantuje pewność obrotu, ale może prowadzić do skutków rażąco niesprawiedliwych. Zmiana stosunków może bowiem doprowadzić do stanu w którym spełnienie świadczenia wiąże się z nadmiernymi trudnościami, rażącymi stratami, lub nawet ruiną dłużnika. W części I niniejszego opracowania autorka przedstawia zagadnienia dotyczące klauzuli rebus sic stantibus oraz wyszczególnia i charakteryzuje przyczyny modyfikacji zobowiązania umownego, w tym dotyczące nadzwyczajnej zmiany stosunków. W części II opracowania (MoP Nr 12/2005) zostanie zaprezentowane porównanie nadzwyczajnej zmiany stosunków w kontekście waloryzacji sądowej oraz zobowiązań pozaumownych, a także rozwiązania dotyczące wpływu zmiany stosunków przyjęte w obcych systemach prawnych.
Wpływ zmiany stosunków na zobowiązania według Kodeksu cywilnego
Ustawa z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny wprowadziła instytucję pozwalającą uwzględnić wpływ zmiany stosunków na zobowiązania1.
| Artykuł 3571 KC: Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym. |
Artykuł 3571 KC początkowo zawierał także § 2: „Z żądaniem oznaczenia sposobu wykonania zobowiązania lub wysokości świadczenia albo rozwiązania umowy nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa”. Wyłączenie strony prowadzącej przedsiębiorstwo od możliwości wystąpienia z żądaniem zastosowania art. 3571 KC spotkało się z negatywną oceną doktryny prawa. Takie ukształtowanie tego przepisu miało na celu zabezpieczenie pewności obrotu gospodarczego. A. Brzozowski wskazuje, iż rygorystyczne przesłanki art. 3571 KC dają rękojmię, iż przepis ten nie będzie nadużywany2. Ponadto, jedną z tych przesłanek jest nieprzewidywalność wpływu zmiany stosunków na zobowiązania, którą trzeba ocenić w kontekście należytej staranności. Artykuł 355 § 2 KC stawia pod tym względem wysokie wymagania wobec profesjonalistów. Pod wpływem stanowiska doktryny ustawodawca zdecydował się na uchylenie przepisu statuującego to ograniczenie.
Wprowadzenie do Kodeksu cywilnego art. 3571 KC należy uznać za decyzję słuszną. Na poparcie tego poglądu warto przytoczyć argumenty jakich R. Longchamps de Bérier użył dla uzasadnienia podobnej regulacji w Kodeksie zobowiązań3. Rezygnacja z tego przepisu nie prowadzi do umocnienia zasady pacta sunt servanda. Orzecznictwo i nauka prawa stwarzają bowiem wówczas szereg rozwiązań służących modyfikacji stosunków zobowiązaniowych. Taki stan rzeczy ujemnie wpływa na jednolitość orzecznictwa. Sądy mogą odwoływać się do różnych rozwiązań w sposób dowolny. Pojawiają się tendencje do szukania analogii w innych przepisach, co powoduje nadmierne rozszerzenie zakresu ich zastosowania. Ponadto, inne koncepcje regulujące wpływ zmiany stosunków na zobowiązania nie pozwalają na przystosowanie stosunków zobowiązaniowych do zmienionych warunków. Podobne zjawiska można było zaobserwować przed nowelizacją Kodeksu cywilnego z 28.7.1990 r. Powstało wówczas wiele rozwiązań, które łagodziły surowość zasady pacta sunt servanda. Największe znaczenie miała koncepcja gospodarczej niemożliwości świadczenia oparta na rozszerzającej wykładni art. 475 KC. Zgodnie z założeniami tej teorii za niemożliwe należy uznać świadczenia, które są wprawdzie wykonalne, ale nieracjonalne gospodarczo. Wobec obowiązywania art. 3571 KC dalsze odwoływanie się do gospodarczej niemożliwości świadczenia jest problematyczne.
Klauzula rebus sic stantibus
Nauka prawa oddziela instytucję z art. 3571 KC od gospodarczej niemożliwości świadczenia. Poglądy utożsamiające te konstrukcje prawne należą do wyjątków i nie są powszechnie akceptowane. Należy jednak zaznaczyć, że w różnych systemach prawnych istnieją instytucje, których nie można jednoznacznie zakwalifikować jako opartych na przepisach dotyczących niemożliwości świadczenia, lub regulujących wpływ zmiany stosunków na zobowiązania. Ta druga grupa określana jest tradycyjnie jako klauzula rebus sic stantibus. Posiada ona długą historię na gruncie prawa cywilnego.
Klauzula rebus sic stantibus nie była znana prawu rzymskiemu, choć wielokrotnie usiłowano wykazać, że właśnie tam jest jej źródło4. W rzeczywistości ten system prawny znał jedynie nieliczne instytucje pozwalające na zmianę treści zobowiązania w konkretnych wypadkach. Znamienną cechą prawa rzymskiego było rygorystyczne przestrzeganie zasady pacta sunt servanda. Klauzula rebus sic stantibus narodziła się w średniowieczu. Powstanie tej koncepcji jest zasługą glosatorów. Jej początków dopatrywano się m.in. w dziełach Bartolusa5. Jednak najwyraźniej została sformułowana w XVII wieku przez F. Manticę: „Est regulaquae ex bono etiam et aequo descendit, ut contractus debeat intelligi rebus In eodem statu manentibus (sic stancibus)”. (Jest regułą wynikającą ze słuszności, że zobowiązanie powinno być rozumiane na tle niezmienionych okoliczności)6. Klauzula rebus sic stantibus była wówczas pojmowana jako dorozumiane zastrzeżenie towarzyszące stosunkom prawnym. Każdemu stosunkowi zobowiązaniowemu towarzyszy niewypowiedziany warunek, że wynikające z owego stosunku prawa i obowiązki będą przestrzegane jeśli okoliczności istniejące w chwili jego powstania nie zmienią się w zasadniczy sposób. Wszelkie poważne zmiany tych warunków muszą zostać uwzględnione przy określaniu treści tego stosunku. |
Klauzula rebus sic stantibus - jak twierdzi A. Brzozowski - modyfikuje skuteczność oświadczenia woli przez regulowanie skutków czynności prawnej stosownie do zmiany warunków7. Należy zaznaczyć, że instytucja ta dotyczyła [...]