Monitor Prawniczy

nr 9/2004

Tryby działu spadku

Andrzej Stempniak
Autor jest sędzią Sądu Rejonowego w Turku.
Abstrakt

Autor niniejszego artykułu przybliża i wyjaśnia problematykę działów spadku na tle unormowań Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego. Ponadto przedmiotem analizy jest także rozważenie, czy wskazane w art. 1037 § 1 KC drogi prawne wyczerpują na gruncie prawa polskiego możliwe tryby przeprowadzenia działu spadku.

Wprowadzenie

Do powstania wspólności majątku spadkowego dochodzi wskutek nabycia spadku przez przynajmniej dwóch spadkobierców. Z założenia ustawodawcy owa wspólność powinna być stanem przejściowym. Do jej ustania może dojść z powodu różnych zdarzeń prawnych. Typowe wyjście ze wspólności majątku spadkowego następuje przez dokonanie działu spadku. Dział spadku może nastąpić różnymi drogami i przy wykorzystaniu różnych sposobów likwidacji łączącej spadkobierców wspólności. Dla jasności dalszych rozważań należy określić czym różni się tryb działu spadku od sposobu działu spadku. Pod pojęciem trybu działu spadku należy rozumieć rodzaje postępowań (dróg prawnych) wiodących do zniesienia wspólności majątku spadkowego. Natomiast na pojęcie sposobu działu spadku będą składać się różne warianty samego wyjścia ze wspólności majątku spadkowego w ramach danego trybu1.

Należy pamiętać o tym, że od woli spadkobierców zależeć będzie, czy i kiedy dojdzie do działu spadku. Spadkobiercy decydując się na przeprowadzenie działu spadku mają swobodę w zakresie wyboru trybu działu. Prawo wyboru trybu działu nie jest uzależnione od przedmiotu spadku. W art. 1037 § 1 KC zostały wskazane dwie drogi prawne prowadzące do zniesienia wspólności majątku spadkowego przez dział spadku. Wyjście z tej wspólności może nastąpić bądź w trybie działu umownego, bądź w trybie działu sądowego. Nie można w związku z tym mówić o "lepszych" czy "gorszych" trybach działu, o czym przekonuje ustanowiona w art. 1037 § 1 KC zasada równoważności obu tych trybów działu2.

Jeśli chodzi o sądowy dział spadku to następuje on, jak stanowi art. 1037 § 1 KC, na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców. Nie budzi wątpliwości, że przepis ten odsyła do prowadzonego w trybie nieprocesowym postępowania o dział spadku (art. 680-689 KPC).

Dział spadku przed sądem polubownym

Stosownie do art. 697 KPC pod rozstrzygnięcie sądu polubownego można poddać spory o prawa majątkowe, z wyłączeniem spraw o alimenty i ze stosunku pracy. W związku z tą regulacją w literaturze zarysowały się dwa stanowiska, które w odmienny sposób określiły zakres spraw poddanych kompetencji sądu polubownego. Część autorów przyjęła, że regulacja ta odnosi się tylko do spraw rozpoznawanych w trybie procesowym, gdyż spory o prawa majątkowe związane są rodzajowo z procesem, o czym przekonuje wyraźnie stylistyka przepisów księgi trzeciej KPC3. Stopniowo jednak zaczęło sobie torować drogę rozwiązanie dopuszczające możliwość poddania rozstrzygnięciu przez sąd polubowny także sporów majątkowych w sprawach objętych trybem nieprocesowym4. Stanowisko to spotkało się z aprobatą orzecznictwa5 i na trwałe ugruntowało się w literaturze6.

Jak podkreślił Sąd Najwyższy, w obecnym stanie prawnym proces oraz postępowanie nieprocesowe są równorzędnymi trybami postępowania sądowego, przy czym tryb postępowania nieprocesowego w sprawach o charakterze majątkowym, w których sąd wszczyna postępowanie na wniosek, nie odbiega tak daleko od zasad obowiązujących w procesie, aby z samego tylko poddania określonej sprawy rozpoznaniu w trybie nieprocesowym wynikało wyłączenie możliwości poddania jej rozstrzygnięciu przez sąd polubowny7.

Przykładami spraw rozstrzyganych w postępowaniu nieprocesowym, w których występują spory o prawa majątkowe są sprawy o dział spadku, o zniesienie współwłasności, o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej. Charakter tych spraw powoduje, że są one objęte wspólną kategorią postępowań działowych. Jak postanawia art. 697 § 1 in principio KPC, poddanie przez strony sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego może nastąpić jedynie w granicach zdolności do ich samodzielnego zobowiązywania się. Kryterium temu odpowiadają sprawy z zakresu postępowań działowych, gdyż do działu spadku, zniesienia współwłasności i podziału majątku wspólnego może dojść także w drodze umowy. W przypadku działu spadku taką możliwość wyraźnie przewiduje art. 1037 § 1 KC.

Warunkiem dokonania działu spadku przez sąd polubowny jest zawarcie przez spadkobierców umowy o poddanie tej sprawy pod rozstrzygnięcie sądu polubownego. Umowa ta określona jest przez ustawodawcę mianem zapisu na sąd polubowny. Stosownie do art. 698 § 1 KPC umowa ta powinna być sporządzona na piśmie i podpisana przez wszystkich spadkobierców. Dopóki spadkobierców obowiązuje taka umowa, to zgodnie z art. 697 § 2 KPC nie mogą oni żądać rozpoznania sprawy o dział spadku przez właściwy sąd państwowy (por. także art. 702 § 1 i art. 707 § 2 KPC). Spadkobiercy zobowiązani są dokładnie oznaczyć w zapisie na sąd polubowny przedmiot działu spadku, z którym wiąże się wynikły lub mogący wyniknąć spór (art. 698 § 2 zd. 1 KPC w zw. z art. 697 § 1 KPC w zw. z art. 1038 § 2 KC). W umowie o poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego strony mogą również wskazać arbitrów i superarbitra lub liczbę arbitrów i sposób powołania arbitrów i superarbitra, zastrzec jednomyślność przy wydaniu orzeczenia, a także określić tryb postępowania przed sądem polubownym. Jeżeli strony nie określiły w zapisie na sąd polubowny trybu postępowania przed tym sądem, to mogą go uregulować w dodatkowej umowie aż do chwili rozpoczęcia postępowania. Brak tej regulacji w umowie powoduje, że tryb postępowania zostanie określony przez sąd polubowny. Przyjęta dla sądu polubownego zasada dowolnego trybu postępowania nie oznacza zupełnej swobody procedowania. Jak stanowi art. 705 § 2 KPC, sąd polubowny w zakresie trybu postępowania nie jest wprawdzie związany przepisami postępowania cywilnego, nie może jednak zaniechać wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy (por. też art. 706 KPC).

Podejmowanie przez sąd polubowny czynności w ramach określonego przezeń trybu postępowania powinny mieć na względzie ustalenie składu spadku, oszacowanie wartości praw majątkowych wchodzących w skład spadku, ustalenie sytuacji spadkobierców mogących mieć wpływ na wybór sposobu podziału majątku spadkowego, a także ustalenie okoliczności dotyczących ewentualnych roszczeń rozliczeniowych spadkobierców związanych ze spadkiem. Orzeczenie sądu polubownego powinno uwzględniać kompleksowy charakter rozstrzygnięcia dokonującego działu spadku. Orzeczenie to powinno określać sposób, w jaki spadek został podzielony (rozstrzygać, jakie przedmioty spadkowe zostały przydzielone poszczególnym spadkobiercom), wskazywać konsekwencje tych dyspozycji dla spadkobierców (podawać np. wysokość spłat czy dopłat), a także postanawiać o wzajemnych roszczeniach rozliczeniowych spadkobierców. Należy podzielić zapatrywanie E. Skowrońskiej-Bocian, że zakres orzekania sądu polubownego będzie pokrywał się z zakresem treści umowy o dział spadku8. Kompetencja sądu polubownego nie może wykraczać poza granice zdolności spadkobierców do ich samodzielnego zobowiązywania się (art. 697 § 1 in principio KPC w zw. z art. 1037 § 1 KC).

Sąd polubowny rozstrzyga wyrokiem poddaną jego kompetencji sprawę. Przed tym sądem może być również zawarta ugoda. Wyrok sądu polubownego oraz ugoda przed nim zawarta mają moc prawną na równi z wyrokiem sądu państwowego lub ugodą zawartą przed takim sądem, po stwierdzeniu przez sąd państwowy ich wykonalności (art. 711 § 2 KPC). Postanowienie stwierdzające wykonalność jest niezbędne także wobec orzeczeń lub ugod, które nie nadają się do wykonania w drodze egzekucji. Zgodnie z art. 711 § 3 zd. 2 KPC, sąd państwowy obowiązany jest odmówić stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody, jeżeli ze złożonych akt sądu polubownego wynika, że wyrok lub ugoda swą treścią uchybia praworządności lub zasadom współżycia społecznego (por. też art. 712 § 1 pkt 4 KPC). Na postanowienie sądu państwowego o stwierdzeniu wykonalności, jak i na postanowienie odmawiające stwierdzenia wykonalności, służy zażalenie (art. 711 § 4 KPC). Po uprawomocnieniu się postanowienia sądu państwowego o stwierdzeniu wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody można złożyć wniosek o [...]