Abstrakt
Sprzedaż nieruchomości obciążonej hipoteką, dokonywana w postępowaniu upadłościowym, wywoływała zawsze liczne wątpliwości tak co do zasadniczej kwestii, czy następuje wówczas wygaśnięcie hipoteki, jak i w kwestii podstaw jej wykreślenia w księdze wieczystej. Skutkiem tego była różna praktyka sądów, co oczywiście musi być oceniane negatywnie ze względu na elementarną zasadę stosowania prawa wyrażającą się w maksymie in paribus causis paria iura, paria iudicia et pariae sententiae (w identycznych okolicznościach - identyczne prawa i identyczne rozstrzygnięcia). Przepisy Prawa upadłościowego i naprawczego1 nie usuwają niektórych wątpliwości w dziedzinie będącej przedmiotem opracowania, mimo starań autorów projektu ustawy. Uzasadnia to szczegółowe omówienie przedmiotowej problematyki, z uwzględnieniem także aspektu historycznego.
Prawo upadłościowe
Pierwotne brzmienie przepisów § 1 i 2 art. 120 Prawa upadłościowego (§ 1: " Sprzedaż dokonana w postępowaniu upadłościowym ma te same skutki prawne, jakie ma sprzedaż w postępowaniu egzekucyjnym"; § 2: "Sprzedaż jednak z wolnej ręki nie narusza zabezpieczonych na rzecz osób trzecich praw na nieruchomości, własności górniczej, prawach wydobywania żywic ziemnych, kolei żelaznej, handlowym statku morskim lub statku żeglugi śródlądowej, wpisanym do rejestru statków") nie pozwalało żywić wątpliwości, że wygaśnięcie hipoteki obciążającej nieruchomość upadłego następowało tylko w razie sprzedaży nieruchomości "w postępowaniu egzekucyjnym", prowadzonym według przepisów obowiązującego wówczas KPC o egzekucji z nieruchomości.
Przepisy te z kolei stanowiły, co następuje:
a) własność nieruchomości przechodzi na nabywcę już w chwili ogłoszenia lub doręczenia mu postanowienia o udzieleniu przybicia (była to jednak własność niepełna, proprietas minoris iuris, o czym niżej) i z tą też chwilą nabywca staje się uprawniony do czerpania pożytków z nieruchomości oraz - jednocześnie - zobowiązany do ponoszenia "świadczeń publiczno-prawnych" (art. 720 § 1 i § 2 d.KPC),
b) po uprawomocnieniu się przybicia i po wykonaniu przez nabywcę… warunków licytacyjnych sąd - na wniosek - wydaje postanowienie o przysądzeniu własności, które - zgodnie z treścią art. 728 § 1 i 2 d.KPC - jest "tytułem do wpisu prawa własności w księdze hipotecznej na rzecz nabywcy oraz tytułem egzekucyjnym do wprowadzenia go w posiadanie nieruchomości" (była to już zatem własność pełna, proprietas optimi iuris),
c) podstawą do wykreślenia hipoteki jest albo postanowienie o przysądzeniu własności wraz z planem podziału sumy uzyskanej ze sprzedaży nieruchomości, stwierdzającym, które "prawa hipoteczne wygasły" (art. 729 § 1 d.KPC), albo samo postanowienie o przysądzeniu własności, jeżeli w postanowieniu tym "stwierdzono uiszczenie przez nabywcę całej ceny nabycia gotowizną" (art. 729 § 2 d.KPC).
Z dniem 2.1.1998 r. nastąpiła zmiana prawa upadłościowego2, w wyniku której art. 120 § 2 otrzymał brzmienie: "Jednakże zaspokojenie osób uprawnionych, w tym wierzycieli, których wierzytelności były zabezpieczone na rzeczach wchodzących w skład masy upadłości, następuje według przepisów niniejszego prawa". Zmiana ta, w powiązaniu z obowiązującymi przepisami KPC, uzasadniała ogólny wniosek (dominujący w doktrynie), że hipoteka i inne prawa ciążące na nieruchomości oraz skutki ujawnienia praw i roszczeń osobistych, wygasają także w razie sprzedaży nieruchomości upadłego z wolnej ręki, w miejsce zaś hipoteki i tych praw pojawia się prawo do zaspokojenia z ceny (dingliches Verwertungsrecht) "pierwszeństwem przewidzianym w przepisach o podziale ceny uzyskanej z egzekucji" (zob. art. 1000 § 1 KPC). Jednakże stosowanie art. 1025 KPC nie wchodzi tu już w grę, jak bowiem wynika z art. 118 § 2 Prawa upadłościowego, cena uzyskana ze sprzedaży nieruchomości nie jest dzielona według przepisów KPC, lecz przekazuje się ją do masy upadłości w celu podziału według przepisów Prawa upadłościowego, a więc według art. 204 § 1 (to samo odnosi się zresztą do ceny uzyskanej ze sprzedaży ruchomości i papierów wartościowych - art. 117 § 5 w zw. z art. 120 § 2 PrUp).
W kwestii tej wyłania się jednak szereg szczegółowych problemów, których rozwiązanie wymaga uwzględnienia szerokiego kontekstu prawa, interpretowanego zgodnie z uznawanymi zasadami wykładni.
[...]