Abstrakt
Dnia 14.2.2003 r. została uchwalona nowelizacja Kodeksu cywilnego, która objęła również materię uprawnień konsumenckich, w szczególności wprowadziła nową definicję „konsumenta”1. W niniejszym artykule Autor szczegółowo przedstawia tę problematykę w ujęciu znowelizowanego KC oraz ustawodawstwa regulującego ochronę praw konsumenckich.
Uwagi wprowadzające
Jednym z podstawowych konfliktów w gospodarce opartej na regułach rynkowych jest rywalizacja pomiędzy konsumentami a przedsiębiorcami. Nie ulega wątpliwości, iż pomiędzy tymi grupami zachodzi naturalna nierówność. Konsumenci mają bowiem znacznie mniejszą siłę ekonomiczną, a ponadto - nie będąc profesjonalistami - mają mniejszą wiedzę i umiejętności w zakresie negocjowania umów. Nie dysponując z reguły specjalistyczną wiedzą prawniczą, nie mają pełnej świadomości przysługujących im praw i obowiązków. Ten stan rzeczy uzasadnia udzielenie konsumentom szczególnej ochrony, rozumianej jednak nie jako ich uprzywilejowanie wobec przedsiębiorców, lecz przywrócenie naruszonej równowagi.
Stworzenie racjonalnego systemu ochrony konsumentów wymaga uprzedniego dokonania szeregu rozstrzygnięć. Dotyczą one zarówno rozważenia podstaw aksjologicznych ochrony, ustalenia jej zakresu podmiotowego, określenia jej przedmiotu (pod czym rozumie się określenie takich czynności prawnych lub faktycznych podejmowanych przez konsumenta w związku z realizowaniem stosunku prawnego, przy których może dojść do naruszenia jego interesu, wobec czego wymagają one instytucjonalnego wzmocnienia jego pozycji), a także skonstruowania najbardziej efektywnych metod ochrony. Przedmiotem rozważań powinny być w szczególności następujące dylematy:
- czy ochrony należy udzielać tylko osobom fizycznym, czy także np. osobom prawnym lub jednostkom organizacyjnym nieposiadającym podmiotowości prawnej;
- czy za konsumenta można uznawać także przedsiębiorcę, który dokonując konkretnej transakcji nie działa w związku z prowadzoną przez siebie działalnością;
- czy jest godna powyższej ochrony osoba fizyczna, niebędąca przedsiębiorcą, lecz dokonująca inwestycji gospodarczej, np. lokaty kapitału;
- czy celowym jest uznawanie za konsumentów takich osób, które zawierają umowy z podmiotami niebędącymi przedsiębiorcami?
Problemy te nie od dziś są przedmiotem refleksji doktryny, która postrzega konsumenta jako końcowe ogniwo procesu ekonomicznego przebiegającego od wyprodukowania towaru przez producenta (profesjonalistę, przedsiębiorcę), poprzez wszelkie możliwe formy obrotu handlowego, aż do nabycia tego towaru przez osobę, która ma ten towar użyć, zużyć czy używać, nie traktując go jednak jako towar nadający się do dalszego obrotu, a dobro mające służyć jej samej lub jej gospodarstwu domowemu2 .
Definicja pojęcia „konsument”
Zagadnieniem o szczególnej doniosłości jest właściwe określenie podmiotów, którym powinna zostać udzielona ochrona. Z tego punktu widzenia zagadnieniem kluczowym jest poprawne sformułowanie definicji konsumenta. Jest to w istocie problem znalezienia takiej definicji, która objęłaby wszystkie podmioty godne powyższej ochrony, ale i tylko takie podmioty. Powstaje przede wszystkim pytanie, czy celowym jest formułowanie ogólnej definicji konsumenta, czy też zamiast lub obok takiego ogólnego pojęcia należy tworzyć definicje szczególne związane z poszczególnymi instytucjami konsumenckimi (sprzedaż konsumencka, kredyt konsumencki, usługi turystyczne, timesharing itd.).
Powyższy problem stał się przedmiotem rozważań także polskiego ustawodawcy, gdyż proces dostosowawczy wymógł na nim wprowadzenie do polskiego systemu prawa rozwiązań zbieżnych z prawem Unii Europejskiej, co dotyczy także instytucji konsumenckich. Wyrazem tego było przyjęcie w szczególności następujących ustaw: o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny3; o kredycie konsumenckim4; o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie KC5.
Na mocy pierwszej z wymienionych ustaw po raz pierwszy wprowadzono do KC definicję konsumenta6. Zgodnie z nią, za konsumenta uważa się osobę, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio niezwiązanym z działalnością gospodarczą. Pojęcie to występuje także w ustawach szczególnych: w KredKonsumU konsumentem jest osoba fizyczna, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio niezwiązanym z działalnością gospodarczą (art. 2ust. 4); z kolei SpKonsU nie definiuje konsumenta bezpośrednio, lecz definiuje sprzedaż konsumencką, jako dokonywaną w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedaż rzeczy ruchomej osobie fizycznej, która nabywa tę rzecz w celu niezwiązanym z działalnością zawodową lub gospodarczą (art. 1 ust. 1). ZmKCU7 uchyla art. 384 § 3 KC, stanowiący dotychczasową definicję konsumenta, a jednocześnie wprowadza do części ogólnej KC art. 221 stanowiący nową definicję tego pojęcia. Zgodnie z tym ostatnim artykułem, konsumentem jest osoba fizyczna dokonująca czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. |
Nowelizacja pojęcia konsument w świetle prawa wspólnotowego
Najbardziej doniosły aspekt zmiany wiąże się ze zmianą usytuowania definicji konsumenta w systematyce KC i umieszczeniem jej w części ogólnej KC. Zmianę taką należy zaaprobować co do zasady. Wątpliwości budzi umieszczenie definicji w części dotyczącej jedynie osób fizycznych, co jest konsekwencją przyjęcia koncepcji w myśl której, konsumentem może być tylko osoba fizyczna8.
W uzasadnieniu do projektu ustawy wprowadzającej nową definicję konsumenta stwierdzono, iż koncepcja ograniczająca zakres podmiotów mogących być konsumentami do osób fizycznych „zdecydowanie zwyciężyła” w prawie wspólnotowym, wobec czego ewentualne przyjęcie w polskim prawie szerszego zakresu definicji prowadziłoby do pogorszenia sytuacji polskich przedsiębiorców w porównaniu z przedsiębiorstwami zagranicznymi i z tych - „gospodarczych” - względów jest niepożądane. Pogląd ten nie jest dostatecznie uzasadniony. Jakkolwiek [...]