Abstrakt

Zarówno warunki dopuszczalności apelacji, zażalenia i kasacji w postępowaniu cywilnym jak i wymagania formalne są jednakowe w odniesieniu zarówno do procesu, jak i do postępowania nieprocesowego. Opracowanie niniejsze skoncentruje się na różnicach zachodzących w postępowaniu nieprocesowym w stosunku do procesu w zakresie środków odwoławczych.

Uwagi ogólne

Problematyka środków zaskarżenia, ze względu na ich wagę, od dawna cieszy się zainteresowaniem zarówno doktryny prawniczej, jak i praktyki¹.

W Polsce od 1.7.1996 r. obowiązuje ponownie w postępowaniu cywilnym system trójinstancyjny, wprowadzony ustawą z 1.3.1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1996 r., Nr 43, poz. 189). Powyższa zmiana systemu zaskarżania orzeczeń sądowych w postępowaniu cywilnym ponownie postawiła tę problematykę w centrum uwagi².

Na rolę, jaką odgrywają środki zaskarżenia w polskim systemie prawnym, wskazuje jednoznacznie statuowana w art. 2 Konstytucji RP zasada demokratycznego państwa prawnego. W odniesieniu do środków zaskarżenia zasadę tę należy rozumieć jako instrument korygowania wadliwych orzeczeń sądowych.

KPC do zwyczajnych środków zaskarżenia (odwoławczych) zalicza: apelację, zażalenie i kasację. Środki te mają dwie cechy wspólne:

• dewolutywność - ich wniesienie powoduje, że sprawa kierowana jest do innej, wyższej instancji,
• suspensywność - ich wniesienie powoduje wstrzymanie uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia.

Przywrócenie obowiązującego w Polsce do 1950 r. systemu trójinstancyjnego nie wiązało się z koniecznością zmiany struktur organizacyjnych sądownictwa. Jego konsekwencją były jedynie zmiany funkcjonalne dotyczące zakresu czynności sądów różnego rzędu, a więc sądów rejonowych, okręgowych, a zwłaszcza SN³.

W aktualnie istniejącym systemie trójinstancyjnym SN sprawuje nadzór judykacyjny nad orzecznictwem sądów powszechnych. Nadzór ów przejawia się przede wszystkim poprzez rozpoznawanie skarg kasacyjnych.

W tym miejscu należy zwrócić uwagę na trafne zastrzeżenia W. Broniewicza co do terminologii „kasacja” w odniesieniu do środka zaskarżenia orzeczeń sądu II instancji ⁴. Zwracając uwagę, że termin „kasacja” oznacza tyle co kasata, skasowanie, czyli uchylenie orzeczenia, Autor ten słusznie podkreśla, że owego uchylenia dokonuje SN, a nie skarżący. Zatem środek odwoławczy, w którym skarżący ubiega się o kasację zaskarżonego orzeczenia, powinien być określany terminem: „skarga kasacyjna”, a nie „kasacja”.

Uznać należy trafność tego stanowiska, a w konsekwencji poprzeć wniosek de lege ferenda W. Broniewicza o odpowiednią zmianę terminologii użytej w KPC⁵.

Do istoty omawianego zagadnienia należy kwestia dopuszczalności dewolutywnych środków zaskarżenia w postępowaniu cywilnym.

Warunki wniesienia środka odwoławczego przedstawiają się następująco:

1) istnienie orzeczenia sądowego,

2) dopuszczalność środka odwoławczego przewidziana w ustawie,

3) interes prawny w zaskarżeniu orzeczenia,

4) wniesienie środka odwoławczego w formie przepisanej przez ustawę,

5) wniesienie środka odwoławczego w terminie przewidzianym przez ustawę,

6) posiadanie legitymacji do wniesienia środka odwoławczego.

Stwierdzić należy, iż warunki dopuszczalności środków odwoławczych są jednakowe w odniesieniu zarówno do procesu, jak i postępowania nieprocesowego.

Jednakowe również są wymagania formalne dotyczące apelacji, zażalenia i kasacji.

Takie same są też zasady wnoszenia i rozstrzygania środków odwoławczych w obu tych postępowaniach.

Wyłomu w postępowaniu nieprocesowym doznaje przede wszystkim zasada reformationis in peius (art. 384 KPC). Nie obowiązuje ona bowiem w tych wszystkich sprawach, które sąd nieprocesowy może wszcząć z urzędu (np. w sprawach opiekuńczych i in.), oraz w tych sprawach wszczynanych na wniosek, w których sąd nie jest związany granicami wniosku (np. w sprawach o dział spadku, o podział majątku wspólnego małżonków i in.).

Opracowanie niniejsze skoncentruje się na różnicach zachodzących w postępowaniu nieprocesowym w stosunku do procesu w zakresie środków odwoławczych.

Apelacja

Według przepisu art. 518 KPC apelacja w postępowaniu nieprocesowym przysługuje od postanowień orzekających co do istoty sprawy.

Apelacja zatem przysługuje wyłącznie od orzeczeń merytorycznych, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Przykładowo od postanowienia w przedmiocie zabezpieczenia spadku, z mocy przepisu szczególnego nie przysługuje apelacja, lecz zażalenie (art. 635 § 6 KPC). W ogóle żaden środek zaskarżenia, w tym i apelacja, nie przysługuje na rozstrzygające co do istoty sprawy, wydawane w postępowaniu nieprocesowym postanowienie Sądu Okręgowego w przedmiocie wydania wypisu aktu notarialnego osobom, dla których nie zastrzeżono w akcie prawa otrzymania wypisu (art. 110 § 2 in fine ustawy z 14.2.1991 r. Prawo o notariacie - Dz.U. Nr 22, poz. 91 ze zm.).

Natomiast apelacja przysługuje od postanowienia w przedmiocie wpisu do rejestru zastawów (art. 41 ust. 5 ustawy z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów - Dz.U. Nr 149, poz. 703).

Nie przysługuje również apelacja w rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym skargach na nieuwzględniające reklamacji postanowienia sądu w sprawach dotyczacych wyborów:

• art. 37 ust. 3 ustawy z 16.7.1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich (Dz.U. Nr 95, poz. 602 ze zm.),
• art. 39 ust. 2 ustawy z 27.9.1990 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 67, poz. 398 ze zm.).

Apelacja nie przysługuje również od orzeczeń wydawanych w trybie ustawy z 12.04.2001 r. - Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 46, poz. 499 ze zm.), a mianowicie:

• art. 123 ust. 4 - od orzeczenia w przedmiocie skargi od postanowienia o odrzuceniu sprawozdania wyborczego,
• art. 148 ust. 3 - od orzeczenia w przedmiocie skargi na postanowienie Okręgowej Komisji Wyborczej o odmowie rejestracji listy okręgowej,
• art. 149 ust. 3 - od orzeczenia w przedmiocie skargi o odmowie rejestracji listy okręgowej,
• art. 183 ust. 2 - na postanowienie Państwowej Komisji Wyborczej w przedmiocie skargi na ustalenia dotyczące podziału czasu antenowego audycji wyborczych.

Do istotnej różnicy pomiędzy procesem a postępowaniem nieprocesowym należy [...]