Abstrakt

Problematyka relacji między kosztami sądowymi a kosztami procesu prima facie może wydawać się nieskomplikowana, ponieważ są to zagadnienia znane od dawna i w konsekwencji stosunkowo szeroko omówione w doktrynie oraz orzecznictwie. Niemniej jednak obserwacja praktyki orzeczniczej pozwala uznać, iż nadal dość często dochodzi do mylenia tych pojęć przez strony i ich pełnomocników, a także asesorów i sędziów, oraz do trudności w prawidłowym rozstrzyganiu zarówno o kosztach procesu, jak i o kosztach sądowych. Biorąc to pod uwagę, wydaje się, iż celowe jest podjęcie próby ogólnej prezentacji tej problematyki na podstawie m.in. własnych doświadczeń z praktyki sądowej.

Uwagi ogólne

Na wstępie wskazać należy, iż regulacja dotycząca kosztów sądowych aktualnie zawarta jest przede wszystkim w przepisach ustawy z 13.6.1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t. jedn.: Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88; dalej jako: KSCU), a także rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 17.12.1996 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 154, poz. 753 ze zm.; dalej jako: WpisCR). Przepisy KSCU określają przy tym generalnie pojęcie i rodzaje kosztów sądowych oraz ogólne zasady ich ustalania i pobierania, natomiast WpisCR zgodnie ze swoją nazwą dotyczy głównie ustalenia konkretnych wysokości wpisów sądowych w poszczególnych rodzajach spraw jako jednego z rodzajów kosztów sądowych. Natomiast zagadnieniom kosztów procesu¹ poświęcone są przepisy KPC, zwłaszcza art. 98-110².

Wobec tego wziąć trzeba najpierw pod uwagę treść art. 2 KSCU, zgodnie z którym koszty sądowe obejmują opłaty sądowe i zwrot wydatków. W świetle tego przepisu stwierdzić zatem można, iż koszty sądowe dzielą się na opłaty sądowe i zwrot wydatków. Antycypując nieco dalsze rozważania, podkreślić więc należy, iż nie obejmują one żadnych innych elementów, składających się na pojęcie kosztów procesu w rozumieniu art. 98 i nast. KPC, takich jak: koszty dojazdów strony lub jej pełnomocnika do sądu, zwrot utraconego przez stronę wynagrodzenia oraz wynagrodzenie profesjonalnego pełnomocnika (adwokata lub radcy prawnego). Dodać też należy, iż z tego punktu widzenia koszty sądowe są należnościami przysługującymi Skarbowi Państwa jako podmiotowi prawa publicznego, organizującemu wymiar sprawiedliwości w ramach wykonywania wewnętrznej funkcji państwa, a nie jako stronie ewentualnego procesu.

Z kolei zgodnie z art. 3 KSCU opłaty sądowe dzielą się na wpis i opłaty kancelaryjne³. Wpis może być przy tym stały, stosunkowy oraz o określonej dolnej i górnej granicy (art. 29 KSCU). Wyróżnić też można wpis tymczasowy, który jest pobierany przy wszczęciu postępowania od pism wnoszonych w sprawach o prawa niemajątkowe albo w sprawach o prawa majątkowe, w których wartości przedmiotu sprawy nie da się ustalić w chwili jej wszczęcia (art. 31 ust. 1 KSCU). Z tym zagadnieniem wiąże się ponadto pojęcie „wpis ostateczny”, który jest ustalany przez sąd w orzeczeniu kończącym sprawę w I instancji w sprawach o prawa niemajątkowe stosownie do stanu majątkowego strony obciążonej kosztami oraz rodzaju sprawy i stopnia jej zawiłości, a w sprawach o prawa majątkowe - zależnie od wartości przedmiotu sprawy ustalonej w toku postępowania (art. 31 ust. 2 KSCU).

Jak wyżej wspomniano, koszty sądowe są jednym z elementów, wchodzących w skład kosztów procesu. Wynika to z brzmienia art. 98 § 2 zd. 1 KPC i art. 98 § 3 KPC, zgodnie z którymi do niezbędnych kosztów procesu prowadzonego przez stronę osobiście lub przez pełnomocnika, który nie jest adwokatem lub radcą prawnym, zalicza się poniesione przez nią koszty sądowe, koszty przejazdów do sądu strony lub jej pełnomocnika oraz równowartość zarobku utraconego wskutek stawiennictwa w sądzie, natomiast do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach i wydatki jednego adwokata, koszty sądowe oraz koszty nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony.

W świetle dotychczasowych uwag stwierdzić już można, iż między zakresami pojęć „koszty sądowe” i „koszty procesu” zachodzi stosunek podrzędności - nadrzędności, przy czym szerszy charakter ma to drugie pojęcie. Ten wniosek wynika z faktu, iż w każdym przypadku koszty sądowe są składnikiem kosztów procesu. Inaczej rzecz ujmując, koszty sądowe stają się⁴ kosztami procesu jako jeden z ich składników. Natomiast koszty procesu mogą obejmować także inne składniki, wymienione w art. 98 § 2 i 3 KPC, niebędące kosztami sądowymi. Nieprawidłowe jest zatem posługiwanie się w orzeczeniach w takiej sytuacji w dalszym ciągu pojęciem „koszty sądowe”, ponieważ nawet jeśli stanowią one jedyny składnik kosztów zwracanych stronie przez przeciwnika procesowego, to na etapie wydawania końcowego rozstrzygnięcia są już wówczas „kosztami procesu”.

To stwierdzenie należy uzupełnić uwagą, że wyjątkowo w praktyce koszty sądowe mogą jednak nie nabrać charakteru kosztów procesu pomimo treści wyżej wymienionych przepisów. Dochodzi do tego wówczas, gdy określone koszty sądowe w ogóle nie zostały jeszcze poniesione przez żadną ze stron (uczestników) w toku postępowania, wobec czego nadal zachowują one charakter należności przysługującej wprost Skarbowi Państwa, lecz nie jako stronie procesu, ale podmiotowi publicznoprawnemu, organizującemu wymiar sprawiedliwości. W takim przypadku w orzeczeniu kończącym postępowanie w dalszym ciągu należy wyraźnie odróżniać koszty sądowe i koszty procesu, gdyż podlegają one wtedy rozstrzygnięciu w oparciu o inne podstawy prawne⁵. Właśnie w tej sytuacji stosunkowo często omawiane pojęcia bywają nieprawidłowo używane, jak również mylone są podstawy prawne rozstrzygnięcia. Sytuacja ta zasadniczo nie zmienia więc stwierdzenia, iż generalnie koszty sądowe są składnikiem kosztów procesu.

Na tej podstawie sformułować należy pierwszy wniosek, a mianowicie, iż o treści rozstrzygnięcia o kosztach sądowych i kosztach procesu decyduje stan sprawy z chwili wydawania orzeczenia kończącego postępowanie w danej instancji⁶ (zob. art. 108 § 1 KPC i art. 11 ust. 1 KSCU). Chwila ta miarodajna jest zatem dla stwierdzenia, jakie [...]