Abstrakt

Wykonywanie zobowiązań pieniężnych za pośrednictwem banków jest na gruncie aktualnych rozwiązań prawnych zjawiskiem powszechnym. Wynika to w dużej mierze z obowiązujących przepisów - w tym przede wszystkim z art. 13 ustawy z 19.11.1999 r. - Prawo działalności gospodarczej, który nakłada na przedsiębiorców obowiązek przeprowadzania większości rozliczeń za pośrednictwem banków. Ze względu na różnorodność form wykonywania przez banki omawianych czynności, pojawiające się w tym zakresie nowe rozwiązania, a także często brak dokładnych regulacji prawnych - banki i ich klienci spotykają się w praktyce z licznymi problemami.

Ogólne zasady wykonywania zobowiązań pieniężnych

Ogólne zasady wykonywania zobowiązań pieniężnych określone są w przepisach KC (chodzi głównie o art. 356 § 2, 357¹, 358, 358¹, 359, 360, 394, 451, 454 § 1, 455, 481, 482 KC). Uregulowania kodeksowe generalnie pozostawiają uczestnikom obrotu swobodę określenia w umowie terminu, miejsca oraz sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego (zapłaty). Zasadniczo więc strony decydują o tym, czy dłużnik ma zapłacić należność przy odbiorze świadczenia wzajemnego, czy też z góry - przed wykonaniem zobowiązania przez drugą stronę, czy dopiero w jakiś czas po otrzymaniu świadczenia. Do stron należy również ustalenie w jakim miejscu ma nastąpić zapłata. W braku rozstrzygnięcia tej kwestii w umowie świadczenie pieniężne, stosownie do art. 454 § 1 zd. 2 KC, powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela. Z treści przytoczonego przepisu wynika ponadto, że zobowiązania pieniężne, co do zasady, wykazują charakter tzw. długu oddawczego. Dla zwolnienia się z takiego zobowiązania dłużnik musi na swój koszt i niebezpieczeństwo dostarczyć środki pieniężne wierzycielowi. Od woli kontrahentów zależy również to, czy dłużnik będzie obowiązany na przykład do udzielenia zaliczki lub wpłacenia zadatku. Zapłata dokonywana jest zwykle przez faktyczne przekazanie środków finansowych, aczkolwiek rozliczenie może być dokonane również na przykład przez potrącenie (art. 498 i nast. KC).

Z art. 358 § 1 KC wynika, zobowizania pieniężne wykonuje się przez zapłatę sumy pieniężnej. Można tego dokonać w sposób tradycyjny, a więc przez wręczenie wierzycielowi odpowiedniej ilości znaków pieniężnych (gotówki). Współcześnie jednak zdecydowanie dominują bezgotówkowe formy zapłaty, polegające na przekazaniu wierzycielowi należnej sumy pieniężnej w postaci tzw. pieniądza bezgotówkowego (bankowego¹, elektronicznego²). O wyborze bezgotówkowej formy zapłaty decydują zwykle takie względy, jak: wygoda, niższe koszty, większe bezpieczeństwo bądź szybkość rozliczenia. Niezależnie od tego w Polsce ciąży na przedsiębiorcach obowiązek przeprowadzania rozliczeń za pośrednictwem rachunku bankowego. Obowiązek taki wynika z art. 13 ustawy z 19.11.1999 r. - Prawo działalności gospodarczej³ (dalej jako: PrGosp), który stanowi, że przedsiębiorca jest zobowiązany do dokonywania lub przyjmowania płatności za pośrednictwem rachunku bankowego w każdym przypadku, gdy stroną transakcji jest inny przedsiębiorca, a jednorazowa wartość należności lub zobowiązań przekracza 3000 euro (albo 1000 euro, gdy suma wartości tych należności i zobowiązań powstałych w miesiącu poprzednim przekracza równowartość 10 000 euro). Ponadto przedsiębiorca jest zobowiązany do zawiadomienia urzędu skarbowego o posiadaniu rachunku bankowego związanego z wykonywaną działalnością gospodarczą, a w razie posiadania więcej niż jednego rachunku bankowego, do wskazania jednego z nich jako rachunku podstawowego. Nieprzestrzeganie tych wymogów zagrożone jest karą grzywny (art. 66 PrGosp). Ustawodawca nie przewiduje natomiast żadnych sankcji cywilnych w razie naruszenia obowiązku posiadania rachunku bankowego i przeprowadzania rozliczeń w trybie bezgotówkowym. Regulacja zawarta w prawie działalności gospodarczej przede wszystkim nie daje bankom roszczenia o zawarcie umowy rachunku bankowego (art. 64 KC i art. 1047 KPC). Nie daje ona również podstawy do kwestionowania skuteczności zapłaty gotówkowej, dokonanej z naruszeniem art. 13 PrGosp⁴.

Nałożenie na przedsiębiorców obowiązku posiadania rachunku bankowego i przeprowadzania rozliczeń za pośrednictwem banków spotkało się z krytyką i zostało zaskarżone przez RPO do TK, który jednak nie podzielił zarzutu niezgodności zaskarżonych przepisów z przepisami konstytucyjnymi. W uzasadnieniu orzeczenia TK zwrócił uwagę, że swoboda działalności gospodarczej nie ma charakteru absolutnego i może być ograniczana ze względu na ważny interes publiczny. Uznał też, że interes państwa przemawia za tym, aby utrzymać przepisy przewidujące obowiązek posiadania rachunku bankowego przez podmioty gospodarcze oraz obowiązek przeprowadzania rozliczeń za pośrednictwem banków, albowiem rozwiązanie takie pozwala minimalizować przypadki nierzetelności w stosunkach gospodarczych oraz w wykonywaniu przez te podmioty obowiązków publicznych, przede wszystkim obowiązku podatkowego⁵.

Przedstawione powyżej zasady wykonywania zobowiązań pieniężnych uzupełnia regulacja zawarta w ustawie z 6.9.2001 r. o terminach zapłaty w obrocie gospodarczym⁶ (dalej jako: TermZapłU). Przepisy TermZapłU stosuje się do umów, których przedmiotem jest odpłatne dostarczanie towarów i usług przez małego przedsiębiorcę, w rozumieniu przepisów PrGosp, na rzecz przedsiębiorcy nieposiadające-go takiego statusu (z pewnymi wyjątkami). Celem TermZapłU jest ochrona małych przedsiębiorców przed narzucaniem im przez silniejszych kontrahentów wydłużonych terminów zapłaty. Zgodnie z art. [...]