Abstrakt

Niekiedy wolą podmiotu zbywającego przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 55¹ KC jest uwolnienie się od odpowiedzialności za długi związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Cel ten może być osiągnięty przy wykorzystaniu instytucji zwalniającego przejęcia długów przez nabywcę przedsiębiorstwa (art. 519 KC). Translatywna zmiana dłużnika jest wówczas odstępstwem od wynikającej z art. 526 KC reguły kumulatywnego przystąpienia do długów przez nabywcę. W niniejszym artykule omówiona zostanie problematyka przesłanek oraz szeroko rozumianych skutków (w relacjach zewnętrznych zbywca przedsiębiorstwa - wierzyciele oraz relacji wewnętrznej zbywca przedsiębiorstwa - nabywca) zwalniającego przejęcia długów, które powstały w związku z prowadzeniem zbywanego przedsiębiorstwa. W praktyce obrotu prawnego problemy te są często analizowane w ramach transakcji asset deal.

Uwagi wprowadzające

Wyrażona w art. 526 zd. 1 KC zasada ustawowego kumulatywnego przystąpienia (objęcia) przez nabywcę przedsiębiorstwa do długów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa jest wzorowana na przedwojennej regulacji art. 188 KZ. Reguła ta jest wyrazem szerszej koncepcji legislacyjnej, która zakłada jurydyczne związanie odpowiedzialności za długi przedsiębiorstwa z aktywnymi składnikami majątku przedsiębiorstwa. Aktywa przedsiębiorstwa stanowić mają swoisty walor (Haftungsobjekt), do którego kierowane są roszczenia wierzycieli. Ustawodawca kieruje się tu słusznym założeniem, iż odpowiedzialność osobista przedsiębiorcy innymi niż przedsiębiorstwo elementami majątkowymi ma, z punktu widzenia wierzycieli, znaczenie drugorzędne. Dlatego też wprowadza zasadę zgodnie z którą, przeniesienie aktywów przedsiębiorstwa na nowy podmiot rodzi po jego stronie solidarną odpowiedzialność za długi przedsiębiorstwa, ograniczoną kwotowo do wartości tych aktywów (pro viribus patrimonii). Ta myśl legislacyjna (w odniesieniu do zbycia przedsiębiorstwa lub jego majątku) znalazła także wyraz w ustawodawstwie niemieckim¹, austriackim² oraz szwajcarskim³.

Kategoria długów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa

Analizę problematyki czynności translatywnej zmiany dłużnika towarzyszącej zbyciu przedsiębiorstwa rozpocząć należy od próby dokonania wykładni pojęcia „długi związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa”. Termin ten, występujący w przepisach art. 55¹ KC i art. 526 KC, nie został przez ustawodawcę zdefiniowany⁴.

W piśmiennictwie wskazuje się, iż pojęcie to oznacza wszelkie długi powstałe z ramach zwykłej działalności przedsiębiorstwa⁵. Tytułem przykładu wymienia się m.in. długi wynikające z umów (kredytu, najmu, dzierżawy), długi powstałe w związku z zarządem i utrzymaniem poszczególnych składników mienia przedsiębiorstwa, długi związane z poczynieniem nakładów koniecznych i użytecznych na przedsiębiorstwo. Nasuwa się tu jednak pytanie, czy istnieje uniwersalne kryterium pozwalające wyróżnić tę kategorię długów wśród ogółu powinności ciążących na podmiocie prowadzącym przedsiębiorstwo. Jak się wydaje, do wspomnianej grupy należeć będą długi, których powstanie pozostaje w funkcjonalnym związku z działalnością tego przedsiębiorstwa. Są to zatem długi, których istnienie wiąże się bezpośrednio z osiąganiem przez podmiot prowadzący przedsiębiorstwo określonego celu gospodarczego⁶. Można się tu także odwołać do wypowiedzi judykatury dotyczących pojęcia - roszczenie związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa (na tle norm art. 118 i 358¹ § 4 KC)⁷. Istotne będzie więc ustalenie, czy dana powinność pozostaje w funkcjonalnym związku z działaniami gospodarczymi prowadzonymi przy wykorzystaniu składników przedsiębiorstwa. Istnienie tego powiązania jest kwestią oceny konkretnego stanu faktycznego. W przypadku przedsiębiorstw prowadzonych przez osoby prawne lub ułomne osoby prawne, bez znaczenia pozostaje okoliczność, czy dług wynika ze zdarzenia prawnego, które mieści się w formalnie ustalonym przedmiocie działalności tego przedsiębiorstwa. Kategorii długów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa nie należy też ograniczać do długów ujawnionych w dokumentacji rachunkowej tego przedsiębiorstwa⁸.

Sporna jest kwestia, czy długi wynikające z czynów niedozwolonych dokonanych w związku z działalnością przedsiębiorstwa mieszczą się w kategorii długów wskazanych w art. 526 zd. 1 KC. Jak się wydaje, fakt, iż zobowiązanie deliktowe z reguły nie powstaje z woli prowadzącego przedsiębiorstwo (względnie jego podwładnych lub pomocników), nie powinien decydować o odrębnym traktowaniu wynikających z niego powinności. Długi deliktowe (także te wynikające z czynów niedozwolonych, które rodzą odpowiedzialność odszkodowawczą na zasadzie ryzyka) należy zatem zaliczyć do długów powstałych w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa⁹. Również długi wynikające z bezpodstawnego wzbogacenia¹⁰ oraz z orzeczeń sądowych mieszczą się we wspomnianym pojęciu.

Problem zaliczenia długów do składników przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym

W piśmiennictwie polskim od dłuższego czasu dyskutowany jest problem, czy długi, jakie powstały w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, stanowią jeden z elementów wchodzących w skład przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym (art. 55¹, art. 526 KC)¹¹. Rozstrzygnięcie tej kwestii w istotny sposób wpływa na określenie skutków prawnych przejścia na nabywcę poszczególnych składników przedsiębiorstwa, zwłaszcza jego pasywów. Analizując to zagadnienie należy zwrócić uwagę na istotną różnicę między definicją przedsiębiorstwa w części ogólnej KC (art. 55¹, art. 55² KC), a ujęciem czynności zbycia przedsiębiorstwa w art. 526 KC. Wspomniane normy w odmienny sposób rozstrzygają kwestię zaliczenia długów do elementów przedsiębiorstwa.

W myśl art. 55¹ pkt 5 KC w skład przedsiębiorstwa, definiowanego jako zespół składników majątkowych i niemajątkowych, wchodzą także (verba legis) „zobowiązania” i „obciążenia” związane z jego prowadzeniem. Zastosowane tu przez ustawodawcę określenia stanowią, jak się wydaje [...]