Abstrakt
Uwagi wstępne
Nakazująca ściśle przestrzegać litery aktu kreującego stosunek obligacyjny zasada pacta sunt servanda tworzy nie tylko fundament dla racjonalnej działalności gospodarczej, ale stanowi jednocześnie zasadniczy instrument ochrony praw stron kontraktu oraz gwarancję bezpieczeństwa obrotu cywilnoprawnego1. Bezwzględne jej przestrzeganie musiałoby wszakże prowadzić niekiedy do rozstrzygnięć godzących w powszechne poczucie słuszności i zasady sprawiedliwości społecznej2. Poszukując optymalnego rozwiązania zarysowanego powyżej konfliktu niektórzy przedstawiciele doktryny i judykatury podjęli próby zaadaptowania do polskich warunków tych instytucji prawnych, które pozwoliłyby uwzględnić wpływ zmiany okoliczności na zobowiązanie. W efekcie objęto pojęciem niemożliwości świadczenia przypadki, gdy wykonanie świadczenia jest teoretycznie i technicznie możliwe, ale jego realizacja byłaby ekonomicznie i gospodarczo niecelowa lub wręcz irracjonalna (gospodarcza niemożliwość świadczenia)3. Po wprowadzeniu do KC klauzuli rebus sic stantibus pytania o wzajemną relację obu konstrukcji oraz zasadność dalszego odwoływania się w razie zmiany okoliczności do szeroko rozumianej niemożliwości nabrały doniosłego znaczenia również w sferze praktyki sądowej.
W literaturze przedmiotu można wyróżnić trzy główne ujęcia powyższej relacji. Do czasu tzw. małej reformy prawa cywilnego z 1990 r. gospodarcza niemożliwość świadczenia przez znaczną część doktryny była postrzegana jako funkcjonalny substytut klauzuli rebus sic stantibus 4 (choć w grę mogło wchodzić tylko stwierdzenie wygaśnięcia, a nie modyfikacja zobowiązania5). Obecnie, jak się wydaje, przeważa dążenie do rozróżnienia obu konstrukcji6. W doktrynie pojawiły się także odosobnione głosy utożsamiające omawiane pojęcia7.
Do czasu nowelizacji z 1990 r. niektórzy przedstawiciele nauki prawa wyłącznych podstaw koncepcji gospodarczej niemożliwości świadczenia upatrywali w braku w KC odpowiednika art. 269 KZ, przy równoczesnych staraniach o to, by podejmowane rozstrzygnięcia były sprawiedliwe i słuszne. W ramach prezentowanego zapatrywania rozciągnięcie zasad dotyczących faktycznej i prawnej niemożliwości świadczenia na przypadki niewykonalności gospodarczej możliwe było tylko wtedy, gdy:
Podkreślano jednocześnie, że zakres stawianych dłużnikowi wymagań winien być ustalony na podstawie [...]