Abstrakt

Rodzaje stosunków majątkowych między małżonkami

Zawarcie małżeństwa prowadzi zwykle do powstania majątku wspólnego między małżonkami, ponieważ obecnie w Polsce nadal najczęściej występuje wspólność ustawowa jako małżeński ustrój majątkowy. Ta sytuacja wynika z faktu, że zgodnie z art. 47 § 1 KRO dla modyfikacji małżeńskiego ustroju majątkowego - w celu wprowadzenia między małżonkami¹ ustroju umownej wspólności majątkowej (rozszerzonej lub ograniczonej) albo ustroju rozdzielności majątkowej - konieczne jest zawarcie małżeńskiej umowy majątkowej² w formie aktu notarialnego (tzw. intercyza małżeńska).

W związku z tym wskazać trzeba, że zgodnie z art. 31 zd. 1 KRO z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami wspólność majątkowa obejmująca ich dorobek (wspólność ustawowa). W świetle tego przepisu odróżnić należy pojęcie „wspólności ustawowej” od pojęcia „majątku wspólnego”. Pierwszy z nich oznacza jeden z rodzajów małżeńskiego ustroju majątkowego, czyli ogół przepisów prawnych regulujących małżeńskie stosunki majątkowe. Z kolei majątkiem wspólnym jest określona masa majątkowa. Z tej przyczyny wspólność ustawowa może powstać już w chwili zawarcia małżeństwa, kiedy małżonkowie zwykle jeszcze nie mają żadnego majątku wspólnego, i może istnieć nawet wówczas, gdy cały majątek wspólny zostanie zniszczony, zbyty lub utracony w jakikolwiek inny sposób³. W konsekwencji pojęć tych nie należy używać zamiennie.

Powyższe rozumienie pojęcia „majątek wspólny” jest uzasadnione zwłaszcza brzmieniem art. 32 KRO, który zawiera wyjaśnienie terminu „dorobek” zawartego w ww. art. 31 KRO jako synonimu majątku wspólnego w przeciwieństwie do „majątków odrębnych małżonków”, którym to terminem ustawodawca posługuje się m.in. w art. 31 zd. 2 KRO oraz w art. 33 KRO. Z art. 32 § 1 KRO wynika, że dorobkiem małżonków są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. W świetle tego przepisu jednoznacznie należy stwierdzić, że majątek wspólny małżonków to ogół należących do nich wspólnie przedmiotów majątkowych. Użycie tego ostatniego sformułowania może być nieco mylące, gdyż wbrew zwykłemu skojarzeniu nie chodzi tutaj o przedmioty materialne w dosłownym znaczeniu, lecz o prawa majątkowe. W tym kontekście zwrot „przedmioty majątkowe” jako składniki majątku wspólnego w istocie może być uznany za zbieżny z pojęciem „mienie”, użytym w art. 44 KC na określenie własności i innych praw majątkowych. W związku z tym podkreślić trzeba, że majątek wspólny obejmuje wyłącznie aktywa majątkowe⁴, z pominięciem długów (pasywów) obciążających oboje małżonków lub jedno z nich.

Na podstawie powyższych uwag trzeba więc stwierdzić, że istnienie majątku wspólnego między małżonkami w ramach przepisów regulujących ich ustrój majątkowy nie wyczerpuje całokształtu stosunków majątkowych, w jakich mogą oni uczestniczyć. W zasadzie majątek wspólny w pierwszej kolejności dotyczy wewnętrznych stosunków majątkowych między małżonkami, gdyż określa pozytywnie, jakie prawa majątkowe nabyte w czasie trwania ustroju wspólności ustawowej (względnie umownej) przez oboje z nich lub choćby przez jedno z nich, będą należeć do nich wspólnie. Istnienie majątku wspólnego jest oczywiście ważne także w zakresie stosunków majątkowych małżonków z osobami trzecimi, np. z wierzycielami, gdyż stanowi potencjalne źródło zaspokojenia ich roszczeń. Odpowiedzialność majątkiem wspólnym za takie długi nie jest jednak wprost elementem ustroju wspólności majątkowej. Od strony biernej (tj. odpowiedzialności za długi) istnienie wspólności ustawowej nie ma bowiem istotnego wpływu na treść zobowiązania. W przeciwieństwie do praw majątkowych, które z mocy prawa wprost przysługują obydwu małżonkom, nawet jeżeli ich nabycia dokonywał tylko jeden z nich, w zakresie odpowiedzialności za długi nie dochodzi do bezpośredniego obciążenia nią drugiego małżonka, ponieważ nie staje się on dłużnikiem z tego zobowiązania, które zaciągnął współmałżonek⁵. Innymi słowy, istnienie wspólności ustawowej nie rozciąga się na długi i nie powoduje, że także długi - na podobieństwo praw majątkowych - stają się wspólne. Z tej przyczyny obok przepisów regulujących zagadnienia związane z majątkiem wspólnym konieczne było uregulowanie w tym rozdziale KRO, który nosi tytuł „Wspólność ustawowa”, także podstawowych zasad odpowiedzialności małżonka za długi zaciągnięte przez współmałżonka (art. 41 KRO).

Zwrócić bowiem trzeba uwagę na okoliczność, że podstawową zasadą prawa obligacyjnego jest skuteczność zobowiązań tylko między stronami danego stosunku prawnego (inter partes). Z tej przyczyny odpowiedzialność z tytułu zaciągniętego zobowiązania może obciążać jedynie dłużnika. Ta reguła ma znaczenie także dla problematyki przedstawionej w niniejszym opracowaniu. Otóż, w razie istnienia między małżonkami ustroju rozdzielności majątkowej nie następują jakiekolwiek zmiany w ich masach majątkowych, a w szczególności każde z nich zachowuje swój majątek sprzed zawarcia małżeństwa oraz samodzielnie nabywa w czasie małżeństwa nowe prawa majątkowe tylko do swojego majątku. W związku z tym nie ma majątku wspólnego, lecz istnieją tylko dwa majątki odrębne małżonków⁶. W konsekwencji każde z małżonków oddzielnie odpowiada wobec wierzycieli za własne długi wyłącznie własnym majątkiem.

Podobna sytuacja występuje wówczas, gdy dłużnikami [...]