Abstrakt

Część składowa - analiza pojęcia

Rzecz jako przedmiot materialny w rozumieniu art. 45 KC występuje wyjątkowo rzadko w formie jednorodnej. Najczęściej składa się z wielu różnych elementów, których połączenie powoduje utratę ich samodzielnego bytu prawnego. Poszczególne zaś elementy składające się na rzecz stają się jej częściami składowymi. Ażeby ustosunkować się do przedmiotu niniejszego artykułu, należy przybliżyć problematykę związaną z pojęciem części składowej.

Punktem wyjścia rozważań powinien być art. 47 KC. Doktryna za część składową uznaje wszystko, co należąc do niej jako do całości nie może być odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo przedmiotu odłączonego¹. Wynika to explicite z art. 47 § 2 KC, zgodnie z którym częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego. Taka redakcja przepisu wskazuje, że część składowa wraz z pozostałymi częściami rzeczy musi stanowić pewną całość w sensie gospodarczym, przy czym związek ten powinien być tego rodzaju, iż odłączenie części składowej spowoduje uszkodzenie lub istotną zmianę całości albo odłączonej części². Wobec tego, rzecz złożona jest z różnych składników, które połączone z nią tracą swój samodzielny byt i stanowią z pozostałymi składnikami jedną całość, zarówno w sensie fizycznym jak i gospodarczym. Prawnym wyrazem tego połączenia jest zakwalifikowanie przedmiotów połączonych z innymi rzeczami jako części składowych, co oznacza, że przedmioty te tracą swój samodzielny byt także w sensie prawnym, a więc przestają być odrębnymi rzeczami³.

Części składowe mogą wchodzić zarówno w skład ruchomości jak i nieruchomości, bowiem treść art. 47 KC nie czyni rozróżnienia pomiędzy tymi kategoriami rzeczy. Nie ma także znaczenia charakter przyłączenia do rzeczy głównej, ponieważ częściami składowymi rzeczy są zarówno przedmioty do niej sztucznie przyłączone jak i jej naturalne składniki. Również nieruchomość wspólna w rozumieniu ustawy o własności lokali może posiadać części składowe takie, jak chociażby elementy wspólnej i jednolitej dla całego budynku instalacji⁴.

Jednocześnie należy podkreślić, że zgodnie z art. 47 §1 KC część składowa rzeczy nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych. Właścicielem części składowej jest zawsze właściciel rzeczy głównej. Część składowa rzeczy nie może być także przedmiotem samoistnego posiadania⁵. SN wyraził pogląd, że część budynku może być przedmiotem samoistnego posiadania tylko wówczas, gdy stanowi odrębny od gruntu przedmiot własności. Czyli a contrario, jeżeli część budynku nie stanowi odrębnego od gruntu przedmiotu własności, to część składowa nie może być przedmiotem samoistnego posiadania. Część składowa może natomiast stanowić przedmiot stosunków obligacyjnych, takich jak np. najem czy dzierżawa⁶.

Przykładowo rodzaje części składowych gruntu wymienia art. 48 KC, stosownie do którego - z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych - do części składowych gruntu należą w szczególności budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane, jak również drzewa i inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania. Treść przepisu wskazuje więc, że zarówno konstrukcje sztuczne (np. przyłącze wodociągowe) jak również to, co na gruncie wyrosło w sposób naturalny, stanowi jego część składową⁷. Użycie natomiast w przepisie przez normodawcę wyrażenia: „z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych”, wskazuje wyraźnie na możliwość istnienia wyjątków od zasady wyrażonej w art. 47 § 2 KC⁸. Dopełnieniem dyspozycji art. 48 KC jest art. 191 KC, zgodnie z którym własność nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą, która została połączona z nieruchomością w taki sposób, że stała się jej częścią składową. Zarówno art. 48 KC jak i art. 191 KC wypowiadają bowiem znaną od czasów rzymskich zasadę superficies solo cedit ⁹. Zasada ta oznacza, że wszystko co na gruncie zostało wzniesione lub zasadzone dzieli los prawny tego gruntu. Połączenie rzeczy ruchomej z nieruchomością w sposób wskazany w art.191 KC rodzi więc określone skutki prawne. Przede wszystkim należy przyjąć, że własność nieruchomości z chwilą połączenia z nią rzeczy ruchomej będzie się rozciągała na przyłączoną rzecz ruchomą¹⁰. Konsekwencją zaś takiego stanu prawnego będzie rozciągnięcie na przyłączoną rzecz ruchomą, (w istocie część składową nieruchomości) również praw rzeczowych, jakie w chwili połączenia obciążały tę nieruchomość¹¹.

Należy jednak pamiętać, że do części składowych nieruchomości gruntowej nie można zaliczyć przedmiotów połączonych z nieruchomością tylko dla przemijającego użytku, gdyż w tej sytuacji będzie miała tu zastosowanie reguła wyrażona w art. 47 § 3 KC. Zasada wypowiedziana w tym przepisie oznacza, że przedmioty połączone z rzeczą tylko dla przemijającego użytku nie stanowią jej części składowych¹². Fizyczne uszkodzenie rzeczy lub przed-miotu odłączonego nie oznacza jednak, że mamy do czynienia z częścią składową, o ile połączenie przedmiotu z rzeczą zostało dokonane dla przemijającego użytku¹³.

Ponieważ zasadniczym przedmiotem niniejszych rozważań jest własność urządzeń, o których mówi art. 49 KC, dalsze uwagi będą dotyczyć tej właśnie problematyki.

Własność urządzeń z art. 49 KC

Przepis art. 49 KC, zgodnie z którym urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych gruntu lub budynku, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu, jest wyjątkiem od przepisu art. 47 § 2 KC, gdyż zawęża jego zasięg. Wywodzić stąd należy, że urządzenia, o których traktuje norma, nie są częścią składową nieruchomości gruntowej, o ile wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu, a zatem są rzeczami stanowiącymi własność odpowiedniego zakładu lub przedsiębiorstwa. Przy czym bez znaczenia pozostaje stopień trwałości połączenia tych urządzeń z gruntem, bowiem o tym, że urządzenie nie jest częścią składową gruntu, decyduje fakt, czy wchodzi ono w skład przedsiębiorstwa lub zakładu¹⁴. Z treści art. 49 KC wynika także, że urządzenia tam wskazane nie są częścią składową gruntu, jeżeli służą celom określonym w przepisie. Norma pozostawia jednak otwartą kwestię uznania tych urządzeń za części składowe przedsiębiorstwa ¹⁵, tym bardziej że pojęcie „przedsiębiorstwo” zostało użyte przez ustawodawcę w sensie przedmiotowym¹⁶. Bez znaczenia pozostaje także forma [...]