Abstrakt

Istota zobowiązania przemiennego polega na tym, że powinne zachowanie dłużnika prowadzące do wygaśnięcia zobowiązania może nastąpić w drodze spełnienia jednego z kilku alternatywnie oznaczonych świadczeń. Autor w niniejszym opracowaniu omawia wnikliwie charakter uprawnienia do konkretyzacji świadczenia w zobowiązaniu przemiennym oraz wiążacą się z tym problematykę m.in. kręgu osób uprawnionych do wyboru jednego ze świadczeń przemiennych, a także związku art. 365 KC z art. 798 KPC normującego kwestię wyboru świadczenia sformułowanego w tytule egzekucyjnym w sposób przemienny.

Stosunek cywilnoprawny określany terminem "zobowiązanie przemienne" (alternativa obligatio) w ogólności polega na tym, że wierzyciel może żądać od swego dłużnika spełnienia jednego spośród kilku świadczeń, zaś dłużnik powinien jedno spośród kilku świadczeń spełnić, przez co następuje wykonanie zobowiązania (art. 353 § 1 w zw. z art. 365 § 1 in princ. KC). Takie są zasadnicze ramy wierzytelności integralnego i jednego stosunku zobowiązaniowego, którego specyficzną cechą jest pluralistyczne (przemienne) sformułowanie długu. Właśnie pluralistycznie ujęta powinność dłużnika (dług polegający na obowiązku spełnienia jednego z kilku świadczeń) stanowi modyfikację ogólnej zasady, zgodnie z którą świadczenie powinno być oznaczone¹. Stąd powszechnie akceptuje się, jeżeli chodzi o zobowiązania przemienne i rodzajowe, zasadę oznaczalności świadczenia, tj. regułę nakazującą ustalenie sposobu, za pomocą którego da się skonkretyzować (oznaczyć) spośród kilku jedno świadczenie, które ma spełnić dłużnik, przez co nastąpi wykonanie zobowiązania (plures res in obligatione, una in solutione).

W przypadku zobowiązań przemiennych sama ustawa określa sposób konkretyzacji alternatywnie (pluralistycznie) ujętego obowiązku dłużnika. Mianowicie oznaczenie świadczenia następuje poprzez wybór jednego spośród kilku. Prawo wyboru w zasadzie służy dłużnikowi, chyba że z czynności prawnej, z ustawy lub z okoliczności wynika, iż uprawnionym do wyboru jest wierzyciel lub osoba trzecia (art. 365 § 1 in fine KC).

Za konieczne zatem cechy zobowiązania przemiennego należy uznać:

a) alternatywne (pluralistyczne) określenie długu (tj. obowiązku dłużnika spełnienia jednego z kilku różnych² świadczeń, przy tym świadczeń o tyle równorzędnych, iż żadne z nich nie ma charakteru podstawowego, a także którekolwiek z nich nie jest traktowane jako zastępcze),

b) świadczenie w zobowiązaniu przemiennym jest oznaczalne o tyle, że jego konkretyzacja nastąpi w drodze wyboru dokonanego przez osobę uprawnioną,

c) elementy powyższe są składnikami jednej wierzytelności, jednego stosunku zobowiązaniowego³.

Uprawnienie do wyboru świadczenia, a więc uprawnienie do oznaczenia powinnego zachowania się dłużnika, polegającego na zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi wierzyciela, jest elementem konstrukcyjnym zobowiązania przemiennego. Do tego elementem istotnym i na tyle specyficznym, że stanowi niejako pomost pomiędzy typową konstrukcją stosunku zobowiązaniowego, w której świadczenie powinno być oznaczone, a konstrukcją zobowiązania przemiennego, w której wystarczy, że świadczenie jest oznaczalne. Otóż paremię plures res in obligatione, una in solutione rozumieć należy w ten sposób, że choć zobowiązanie przemienne opiewa na kilka różnych i równorzędnych mocą prawną świadczeń, to wybór jednego z nich przekształca definitywnie i ze skutkiem wstecznym (ex tunc) to zobowiązanie w stosunek oparty na powinności świadczenia przez dłużnika w sposób jednoznacznie, a nie alternatywnie (pluralistycznie) oznaczony.

Tak naturę zobowiązania przemiennego ujmuje orzecznictwo Sądu Najwyższego. Reprezentatywne są zwłaszcza wyjątki z uzasadnienia do orzeczenia SN z 14.1.1963 r. (II CRN 1003/62)⁴ zapadłego na tle stanu faktycznego i prawnego, który uzasadniał, zdaniem sądu, przyjęcie poglądu, że pozwany stał się dłużnikiem zobowiązania przemiennego. Mianowicie był on zobowiązany albo do świadczenia drewna, albo do zapłaty równowartości - zależnie od wyboru wierzyciela. Według SN natura zobowiązania przemiennego opiera się na wielości świadczeń przemiennych i o tej samej mocy prawnej umorzenia zobowiązania. W rozpatrywanej sprawie, podobnie, żadne ze świadczeń nie ma charakteru uprzywilejowanego. Nie można uważać, że takie zobowiązanie przemienne jest zobowiązaniem niepieniężnym (świadczenie drewna), a dopiero na skutek ewentualnego wyboru świadczenia pieniężnego (zapłata równowartości drewna) zobowiązanie stałoby się pieniężne. Z równą dozą słuszności można by uważać, że dopiero na skutek [...]