Abstrakt
Praktyka bankowa wydaje się zwracać coraz baczniejszą uwagę na możliwość szerszego wykorzystania instytucji hipoteki. Ze względu na stabilność cen nieruchomości jest to ekonomicznie atrakcyjne zabezpieczenie wierzytelności z umów kredytu długoterminowego. Częstsze stosowanie przez banki zabezpieczeń hipotecznych zaowocowało w praktyce orzeczniczej sądów wieczystoksięgowych interesującymi problemami jurydycznymi związanymi z wykładnią niektórych przepisów Prawa bankowego. Skłania to do podjęcia próby kompleksowej interpretacji kluczowego dla tych zagadnień przepisu art. 50 ust. 1 Prawa bankowego, zwłaszcza że pojawiające się dotąd w piśmiennictwie wypowiedzi traktujące tę materię z reguły w sposób ogólny uprawniają do przeprowadzenia głębszych rozważań1.
I. Uwagi wstępne
Przepis art. 50 ust. 1 Prawa bankowego stanowi, iż wystawione przez banki dokumenty stwierdzające udzielenie kredytu, jego wysokość, zasady oprocentowania i warunki spłaty są podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości stanowiącej własność kredytobiorcy; jeżeli nieruchomość nie posiada księgi wieczystej zabezpieczenie może być dokonane przez złożenie tego dokumentu do zbioru dokumentów. Celowe wydaje się przypomnienie na wstępie, iż zbliżone regulacje prawne zawarte były już w ustawie z 13.4.1960 r. - Prawo bankowe2. W art. 21 tej ustawy nadano wyciągom z ksiąg banków państwowych zaopatrzonym w podpis i pieczęć banku walor dokumentów będących podstawą wpisów w księgach wieczystych i rejestrach publicznych. Podobnie w art. 16 ust. 1 prawa bankowego z 1975 r.3. Treść analogicznego art. 91 ust. 1 prawa bankowego z 1982 r.4 była identyczna z obecnie obowiązującym przepisem. Po uchwaleniu ustawy z 31.1.1989 r. - prawo bankowe (dalej PrBank) z uproszczonego trybu ustanawiania hipotek korzystały jedynie banki określone w art. 49 pkt 1 PrBank, czyli te wobec których Skarb Państwa odpowiadał za ich zobowiązania wynikające z wkładów oszczędnościowych. Nowelizacją z 1992 r. stosowanie art. 50 ust. 1 rozszerzono na wszystkie banki5.
Dalsze wywody wymagają jeszcze kilku uwag natury terminologicznej. Powszechnie w obrocie prawnym używane jest pojęcie “hipoteka bankowa”. W istocie może ono mieć dwa różne znaczenia. Pod pojęciem tym może być bowiem rozumiana hipoteka ustanawiana na korzyść banku na podstawie art. 50 ust. 1 PrBank, jak i hipoteka kreowana w oparciu o art. 53 ust. 1 PrBank. Dla zapewnienia dalszym rozważaniom klarowności i precyzji, określenie to zostanie zawężone do hipotek powstających na podstawie pierwszego z tych przepisów. Poza zakresem prowadzonej analizy pozostaną więc przymusowe hipoteki bankowe mające za podstawę tzw. bankowy tytuł wykonawczy.
Jak dotąd ani judykatura, ani praktyka bankowa nie wypracowały jednolitego nazewnictwa dla będącego przedmiotem analizy rodzaju bankowych zabezpieczeń hipotecznych. Natomiast w doktrynie pojawiły się już pierwsze propozycje ustalenia terminologii6.
II. Charakter prawny hipoteki bankowej
Analizę natury prawnej hipoteki bankowej należy rozpocząć od rozstrzygnięcia czy ma ona charakter hipoteki ustawowej, przymusowej, czy umownej.