Abstrakt

Nowelizacja KPC z 1.3.1996 r. zmieniając brzmienie art. 3 modyfikuje istotnie zasadę prawdy obiektywnej na rzecz zasady prawdy formalnej, co w konsekwencji pozwala na pełniejszą realizację równie ważnej dla procesu cywilnego zasady kontradyktoryjności. W obecnym KPC brak jest przepisów, które by nakazywały orzekanie zgodnie z faktycznym stanem rzeczy. Jednak jeżeli strony przedstawią materiał zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek, wydany wyrok będzie również odpowiadał prawdzie obiektywnej. Autor analizuje szczegółowo konsekwencje prawne dokonanej zmiany.

1. Uwagi ogólne

W literaturze i orzecznictwie można wyróżnić dwie przeciwstawne zasady rządzące postępowaniem cywilnym, a mianowicie zasadę prawdy obiektywnej oraz zasadę prawdy formalnej. Zasada prawdy obiektywnej wyraża się w postulacie wydania przez sąd orzeczenia odpowiadającego rzeczywistości. Przeto zadaniem organu orzekającego w procesie podporządkowanemu owej idei jest dążenie do wyjaśnienia wszystkich istotnych dla rozstrzygnięcia okoliczności w celu wykrycia realnie istniejącego stosunku prawnego łączącego obie strony sporu. Przyjęcie prawdy obiektywnej jako zasady wiąże się z koniecznością przyznania sądowi niezbędnych środków do ustalenia rzeczywistego stanu faktycznego. Dokonanie takich ustaleń jest możliwe tylko o tyle, o ile sąd jest władny wyjść poza obręb przedstawionego przez strony materiału dowodowego i przeprowadzić dochodzenie w celu wykrycia nowych faktów i dowodów. Zgoła inne założenia leżą u podstaw postępowania cywilnego opartego na zasadzie prawdy formalnej. Zamierzeniem sądu jest wówczas rozstrzygnięcie sprawy w ramach okoliczności i środków dowodowych zaofiarowanych przez strony, chociażby wydane na tej podstawie orzeczenie nie odpowiadało rzeczywistości. Sąd w procesie, w którym obowiązuje zasada prawdy formalnej, pozostaje w zasadzie bierny przy gromadzeniu materiału dowodowego ograniczając się jedynie do zakwalifikowania pod względem prawnym ustalonego stanu faktycznego¹. Przeto rozwinięciem zasady prawdy formalnej jest zasada kontradyktoryjności. Nie oznacza to jednak, iż zasada ta może funkcjonować tylko w systemie opartym na założeniu prawdy formalnej. Wręcz przeciwnie, do ustalenia we współczesnym procesie jakiejkolwiek prawdy czy to obiektywnej, czy to formalnej niezbędne jest wdanie się przez strony w spór, w którym każda przedstawia swoje racje wraz z dowodami na ich poparcie. Jednakże w systemie hołdującym prawdzie formalnej zasada sporności jest dominująca. Natomiast w procesie opartym na zasadzie prawdy obiektywnej kontradyktoryjność zostaje uzupełniona przez inicjatywę sądu dążącego do ustalenia rzeczywistego stanu faktycznego.

2. Zasada prawdy obiektywnej i formalnej w polskiej procedurze w ujęciu historycznym

Zasadę prawdy formalnej przyjął ustawodawca na gruncie k.p.c. z 1932 r.². Mimo to, sąd mógł na podstawie art. 251 k.p.c. dopuścić dowód z urzędu, jeżeli powziął o nim wiadomość z oświadczeń stron lub z akt sprawy. Wypada jednak zaznaczyć, że mocą przepisów tegoż kodeksu inicjatywa sądu w zakresie przeprowadzenia dowodu na podstawie powyższego uregulowania została w znacznym stopniu ograniczona. Sąd nie mógł bowiem dopuścić ani dowodu z dokumentu, ani dowodu ze świadków, jeżeli sprzeciwiły się temu obie strony (art. 266 i art. 282 k.p.c.)³. O formalnym charakterze postępowania cywilnego świadczył także fakt, iż sąd był władny w pewnych wypadkach poprzestać na okolicznościach przytoczonych przez jedną ze stron bez potrzeby ich sprawdzenia pod względem zgodności z istniejącym stanem rzeczy. I tak np., w myśl art. 246 k.p.c. nie wymagały dowodu fakty przyznane w przewodzie sądowym przez stronę przeciwną. Natomiast na podstawie art. 359 § 2 k.p.c. należało - przy ferowaniu wyroku zaocznego - przyjąć za prawdziwe oświadczenia faktyczne przytoczone w pozwie, jeśli nie były sprzeczne z dowodami znajdującymi się w aktach sprawy.

Ustawa z 20.7.1950 r.⁴ zmieniła powyższe zasady nadając postępowaniu cywilnemu chrakter materialny. W konsekwencji sąd mógł oprzeć się na przytoczeniach faktycznych tylko o tyle, o ile nie budziły one uzasadnionych wątpliwości co do ich zgodności z istotnym stanem rzeczy (art. 238 § 1, art. 218 § 2 i art. 345 § 2d KPC). Wspomniana ustawa pozbawiła też strony możliwości [...]