Abstrakt
21.1.1997 r. minęły dwa lata obowiązywania ustawy z 19.8.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. Na temat ogólnych założeń ustawy oraz jej praktycznego funkcjonowania w zakresie kognicji sądowej wypowiadają się sędziowie Tadeusz Cysek i Łucja Korózs.
I. Założenia ogólne.
1. Polski uczony prof. Antoni Kępiński1, poświęcając swoje książki chorym psychicznie i ich cierpieniom mawiał o tych chorych, że więcej czują i inaczej rozumieją i dlatego bardziej cierpią. Osoby te, powinny być zatem otoczone szczególną ochroną, opieką i życzliwością. Niewątpliwie ma temu służyć polska ustawa o ochronie zdrowia psychicznego - uchwalona 19.8.1994 r., zwana dalej "ustawą"2.
2. Ustawa powstała znacznie później niż w innych krajach europejskich. Jednakże zaczątki ochrony prawnej chorych psychicznie sięgają aż XVI w. Znalazły się one bowiem już w statucie litewskim wydanym przez Zygmunta Starego w 1529 r. W czasach współczesnych podjęto ten temat na I Zjeździe Towarzystwa Psychiatrycznego w 1920 r., a pierwszą ustawową zapowiedzią uregulowania prawnego tej problematyki było rozporządzenie prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 22.3.1928 r.3 Art. 77 tegoż rozporządzenia stanowił, że "ustawa o opiece nad osobami psychicznie chorymi określa specjalne warunki dla urządzenia i prowadzenia zakładów przeznaczonych dla osób psychicznie chorych oraz nadzór nad temi zakładami."
3. Zaczynem prawnym ustawy stała się tzw. "zielona książeczka", czyli Biuletyn Instytutu Psychiatrii i Neurologii Nr 5/1987, w którym ogłoszono IV wersję tego projektu opracowanego przez zespół redakcyjny pod przewodnictwem prof. Stanisława Dąbrowskiego. Prace nad tym projektem trwały od 1972 r.4
4. Podstawowe zasady ustawowe zostały wypracowane w oparciu o doświadczenia i związane z nimi ogólne normy w zakresie ustawodawstwa psychiatrycznego innych krajów, zwłaszcza Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych, rodzimego doświadczenia, a także ratyfikowania przez Polskę Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych,5 jak również Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności6.
Art. 9 Paktu (...) stanowi m.in., że nikt nie może być pozbawiony wolności inaczej, jak tylko na zasadach i w trybie ustalonym przez ustawę, zaś Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w art. 5 wprost stanowi (m.in.), że również jedynie na takich zasadach może być pozbawiona wolności osoba chora umysłowo.
5. W tym miejscu wypada wskazać, że ustawa generalnie dotyczy osób z zaburzeniami psychicznymi, co w świetle art. 3 pkt 1 ustawy obejmuje osoby:
a) chore psychicznie - wykazujące zaburzenia psychotyczne,
b) upośledzone umysłowo,
c) wykazujące inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoby te wymagają świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym.
Ustawa - w rozdziale IV - statuuje objęcie ochroną także osób, które wskutek choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie są zdolne do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych i nie mają możliwości korzystania z opieki innych osób, a potrzebują stałej opieki i pielęgnacji, lecz nie wymagają leczenia szpitalnego i są przyjmowane do domu pomocy społecznej, wobec czego na użytek ustawy przez szpital psychiatryczny rozumie się również dom pomocy społecznej.
Wskazanie powyższych kwestii różnicujących chorych z zaburzeniami psychicznymi jest istotne dla zrozumienia intencji ustawodawcy, który w zależności od rodzaju zaburzeń chorego oraz jego potrzeb odpowiednio i maksymalnie stara się chronić jego dobro.
6. Węzłowymi zasadami ustawy są:
- promocja zdrowia psychicznego oraz
- szczególna ochrona praw pacjenta.
Promocja zdrowia psychicznego jest objęta art. 2 ustawy oraz art. 4 ustawy, który traktuje też o zapobieganiu chorobom psychicznym.
W art. 2 ustawy znalazły się nader humanitarne stwierdzenia, iż ochrona zdrowia psychicznego polega także na kształtowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi, właściwych postaw społecznych, tolerancji, życzliwości a także przeciwdziałaniu ich dyskryminacji. Koresponduje to z zasadami wynikającymi z filozofii, nauk społecznych i medycznych.
Jeśli chodzi o problematykę ochrony praw osób zaburzonych psychicznie, to należy przede wszystkim wyróżnić regułę dobrowolności [...]