Sprawiedliwość kontraktowa. Pojęcie, realizacja, granice

§ 1. Pojęcie sprawiedliwości Według jednego z najstarszych i zarazem jednego z najbardziej ogólnych i neutralnych określeń sprawiedliwości istota tej wartości polega na oddawaniu każdemu tego, co mu się należy. Rzeczywista merytoryczna zawartość tej formuły zależy jednak od tego, jakie kryteria, wartości lub ideały uznaje się za decydujące dla określenia tej cząstki dóbr, która ma wedle tej formuły przypadać w danej sytuacji określonej osobie. Spostrzeżenie to uzasadnia wstępną tezę, w myśl której sprawiedliwość jest wartością silnie związaną z innymi kryteriami, wartościami i ideałami, i dlatego nie może być analizowana w oderwaniu od nich. Jednocześnie, uprzedzając dalszy ciąg rozważań, należy zauważyć, że z wymienionego względu zdecydowana większość stwierdzeń dotyczących sprawiedliwości jest bardzo silnie uzależniona od przyjmowanych założeń filozoficznych, ideologicznych czy światopoglądowych. Do klasycznych ustaleń odnoszących się do podejmowanej problematyki należy wyróżnienie i zarazem odróżnienie od siebie dwóch rodzajów sprawiedliwości: sprawiedliwości dystrybutywnej (iustitia distributiva) i sprawiedliwości komutatywnej (iustitia commutativa). W przypadku pierwszym działanie sprawiedliwości ujawnia się w procesie dzielenia pewnych dóbr lub ciężarów; mając zatem do dyspozycji pewien wyjściowy zasób czy też pewną pulę dóbr lub ciężarów należy je sprawiedliwie podzielić między określoną liczbę podmiotów. Dzielenie to odbywa się według przyjętego kryterium, a więc, np. na zasadzie matematycznej równości albo odpowiednio do zasług, dochodu lub innych cech podmiotów, którym owe dobra lub ciężary mają być przyporządkowane. Na terenie systemu prawnego działanie sprawiedliwości dystrybutywnej dostrzegalne jest przede wszystkim w gałęziach prawa publicznego, np. w prawie podatkowym jako dzielenie ciężarów czy w prawie zabezpieczenia społecznego jako dzielenie korzyści. Istotą sprawiedliwości komutatywnej jest zachowywanie pewnego rodzaju równości, przy czym od razu należy zauważyć, że może się to odbywać według dwóch różnych schematów. Po pierwsze, może tu chodzić o zastosowanie równej odpłaty w związku z wyrządzonym komuś złem1. W tym przypadku mamy do czynienia z czynnością wyrównywania doznanego zła, realizowaną przez działanie sprawiedliwości naprawczej, która w obrębie systemu prawnego ujawnia się zarówno na terenie prawa cywilnego (odpowiedzialność odszkodowawcza), jak i w obszarze prawa karnego (sprawiedliwość karania). Po drugie, zachowywanie równości może polegać na stosowaniu równej odpłaty w związku z jakimś doznanym przez kogoś dobrem. W tej sytuacji chodzi zatem o odpłatę za doznane dobro innym dobrem, równym pod określonym względem z pierwszym, dlatego ten rodzaj sprawiedliwości komutatywnej można nazwać sprawiedliwością wymienną, która na terenie systemu prawnego przejawia się przede wszystkim jako sprawiedliwość kontraktowa w obszarze prawa umów.