Abstrakt
Stosownie do brzmienia art. 244 § 1 KC: „Ograniczonymi prawami rzeczowymi są: użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz hipoteka”. Przepis ten wylicza w sposób enumeratywny ograniczone prawa rzeczowe i tym samym kreuję zasadę „zamkniętej liczby” (łac. numerus clausus) tych praw, co jednak nie wyklucza możliwości ustanowienia – w drodze ustawy szczególnej – nowego rodzaju ograniczonego prawa rzeczowego (res ipsa loquitur).
W tym kontekście należy wspomnieć, że w obowiązującym porządku prawnym istnieją i funkcjonują różne konstrukcje/instytucje prawne, które stanowią szczególne postacie wymienionych w art. 244 § 1 KC ograniczonych praw rzeczowych. Są to w szczególności:
1) prawo do miejsca postojowego w garażu wielostanowiskowym (tak postanowienie SN z 27.10.2004 r., IV CK 271/04, OSP Nr 5/2005, poz. 62);2) zastaw rejestrowy uregulowany w ustawie z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r., poz. 2017 ze zm.);3) zastaw finansowy uregulowany w ustawie z 2.4.2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 942 ze zm.);4) zastaw skarbowy uregulowany w przepisach art. 41–46i ustawy z 29.8.1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r., poz. 900 ze zm.);5) zastaw na statku wpisanym do rejestru okrętowego lub na statku w budowie (tzw. hipoteka morska) uregulowany w przepisach art. 76–89 ustawy z 18.9.2001 r. – Kodeks morski (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r., poz. 2175 ze zm.);6) zastaw na statkach powietrznych uregulowany w przepisie art. 38 ust. 1a ustawy z 3.7.2002 r. – Prawo lotnicze (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r., poz. 1580 ze zm.);7) ustawowe prawo zastawu uregulowane w treści art. 27 ust. 1–3 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r., poz. 300 ze zm.).
Prawne pojęcie ograniczonych praw rzeczowych nie obejmuje natomiast:
1) tzw. użytkowania górniczego (art. 13 ustawy z 9.6.2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze, tekst jedn. Dz.U. z 2019 r., poz. 868 ze zm.);2) prawa trwałego zarządu nieruchomości będących przedmiotem własności publicznej (art. 43 i nast. ustawy z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami, tekst jedn.: Dz.U. z 2020 r., poz. 1990 ze zm.);3) prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego, zwanego w doktrynie timesharingiem (ustawa z 16.9.2011 r. o timeshare, Dz.U. Nr 230, poz. 1370).
Zasada numerus clausus wszelkich praw rzeczowych (zob. co do tego postanowienie SN z 24.1.2013 r., V CSK 549/11, OSNC Nr 7–8/2013, poz. 97) oznacza, że podmioty prawa cywilnego:
1) mogą ustanawiać tylko takie ograniczone prawa rzeczowe, które zostały przewidziane w przepisie art. 244 § 1 KC, 2) nie mogą w sposób dowolny kształtować treści tych praw.
Zasada ta wynika z bezwzględnego charakteru praw rzeczowych i jest respektowana również w systemach prawa francuskiego i niemieckiego, najbardziej zbliżonych do prawa polskiego. W orzecznictwie została ona rozwinięta m.in. w postanowieniu SN z 12.11.1997 r. (I CKN 321/97, Legalis), w którym SN stwierdził, że każde z ograniczonych praw rzeczowych ma własne, ustawowo zdefiniowane cechy niepodlegające modyfikacji, w związku z czym podmioty prawa cywilnego nie mają kompetencji do kreowania praw bezwzględnych, nieodpowiadających ich ustawowym typom, w tym do komponowania nowych ograniczonych praw rzeczowych, zawierających cechy różnych istniejących rodzajów tych praw. W konsekwencji, straciła swe normatywne znaczenie starorzymska reguła servitutum non est clausus, głosząca, że „liczba służebności nie jest ograniczona”. Antycypując dalsze wyjaśnienia, należy jednoznacznie stwierdzić, że zgodnie z prawem polskim można ustanawiać tylko służebności gruntowe, służebności osobiste (w tym służebności mieszkania) oraz służebności przesyłu o treści limitowanej brzmieniem przepisów art. 285 § 1 i 2, art. 296–298 i art. 3051 KC.