Abstrakt

Wywłaszczenie, jako środek ultima ratio, stosowane powinno być w sytuacjach wyjątkowych wówczas, gdy nieruchomość niezbędna jest do realizacji konkretnego celu publicznego. Niewykorzystanie nieruchomości na cel wywłaszczenia powoduje niejako odpadnięcie podstawy prawnej do dokonania przez państwo najgłębszej ingerencji w prawo własności.
Tryb zwrotu wywłaszczonych nieruchomości został uregulowany w ustawie z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2204, ze zm.; dalej GospNierU). W art. 136 ust. 1 GospNierU ustawodawca wprowadził zakaz przeznaczania nieruchomości wywłaszczonych na cel inny niż określony w decyzji o wywłaszczeniu. Wykorzystanie wywłaszczonej nieruchomości na inny cel niż cel uzasadniający wywłaszczenie lub brak wykorzystania jej na cel wywłaszczenia w określonym czasie wiązać się może z obowiązkiem zwrotu nieruchomości, gdyż poprzedni właściciel lub jego spadkobierca mogą złożyć wniosek w tym zakresie (art. 136 ust. 3 GospNierU). Przy czym stan zbędności nieruchomości na cel wywłaszczenia oceniany jest przez pryzmat art. 137 ust. 1 GospNierU i wiąże się z ustaleniem, czy rozpoczęcie inwestycji związanej z celem wywłaszczenia nastąpiło przed upływem 7 lat od dnia, w którym decyzja o wywłaszczeniu stała się ostateczna oraz czy inwestycja ta zakończyła się przed upływem 10 lat od tego dnia. Niemniej jednak należy podkreślić, że wyznaczone ramy czasowe zawarte w art. 137 ust. 1 GospNierU powinno badać się zgodnie z zasadą lex retro non agit, a więc na przyszłość, to jest od czasu wejścia w życie przesłanek zawartych w tym przepisie (wyrok TK z 13.3.2014 r., P 38/11, Dz.U. poz. 376; również wyrok. NSA z 27.7.2017 r., I OSK 2824/15, Legalis). Nie można bowiem terminów określonych w art. 137 ust. 1 GospNierU odnosić do stanów faktycznych, które wystąpiły przed dniem 1.1.1998 r. w zakresie prac związanych z rozpoczęciem realizacji celu wywłaszczenia, a także do stanów faktycznych powstałych przed 22.9.2004 r. w zakresie zrealizowania celu wywłaszczenia (wyrok NSA z 27.4.2016 r., I OSK 1690/14, Legalis). Natomiast nie znajdą zastosowania terminy określone w art. 137 ust. 1 GospNierU wówczas, gdy cel wywłaszczenia został zrealizowany przed ich wejściem w życie. Pomimo ustanowienia zasady zwrotu nieruchomości zbędnych na cel wywłaszczenia ustawodawca zdecydował, że roszczenie z art. 136 ust. 3 GospNierU nie przysługuje, jeżeli przed dniem wejścia w życie GospNierU, to jest przed 1.1.1998 r., nieruchomość została sprzedana albo ustanowiono na niej prawo użytkowania wieczystego na rzecz osoby trzeciej i prawo to ujawnione zostało w księdze wieczystej. Wystąpienie okoliczności określonych w art. 229 GospNierU powoduje dezaktualizację roszczenia o zwrot wywłaszczonej nieruchomości, co sprowadza się do wyłączenia określonych nieruchomości spod tego roszczenia. W takiej sytuacji organ prowadzący postępowanie zwrotowe zwolniony jest z obowiązku badania tego, czy wystąpiły przesłanki z art. 137 ust. 1 GospNierU oraz do dalszego prowadzenia postępowania administracyjnego¹. Zbycie nieruchomości lub ustanowienie na niej prawa użytkowania wieczystego na rzecz osoby trzeciej po dniu wejścia w życie GospNierU, z pominięciem procedury przewidzianej w art. 136 ust. 1 i 2 GospNierU, nie powoduje braku możliwości zadośćuczynienia roszczeniu o zwrot wywłaszczonej nieruchomości. Niemniej jednak z tego powodu spełnienie omawianego roszczenia może nie polegać na zwrocie nieruchomości w naturze, lecz może przybrać postać odszkodowania uzyskanego na drodze sądowej z uwagi na dokonanie przez Skarb Państwa lub jednostkę samorządu terytorialnego czynu niedozwolonego, tj. naruszenia zakazu przeznaczenia nieruchomości na inny cel niż cel wywłaszczenia, stosownie do art. 136 ust. 1 GospNierU. Nie stanowią osoby trzeciej Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego, którzy stali się właścicielami nieruchomości na podstawie umowy sprzedaży, zamiany lub darowizny zawartej ze sobą, pomiędzy stacio fisci reprezentującymi Skarb Państwa lub pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego, chyba że nabycie zostało dokonane w ramach powszechnego obrotu cywilnoprawnego.