Abstrakt

Ustalanie odszkodowania za nieruchomości objęte działaniem dekretu z 26.10.1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz.U. Nr 50, poz. 279; dalej Dekret) odbywa się na zasadach określonych w art. 215 ustawy z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.; dalej GospNierU). Przepis ten wyróżnia trzy zasadnicze typy nieruchomości podlegających rekompensacie – gospodarstwa rolne (ust. 1), domy jednorodzinne (ust. 2) oraz działki, które przez dniem 21.11.1945 r. mogły być zabudowane domem jednorodzinnym (ust. 2 in fine). Dla każdej z nieruchomości, o których mowa w art. 215 GospNierU, ustawodawca wprowadził odmienne przesłanki statuujące prawo do odszkodowania.

Odszkodowaniu podlegają gospodarstwa rolne, co do których byli właściciele lub ich następcy prawni, prowadzący to gospodarstwo, pozbawieni zostali faktycznego władania po dniu 5.4.1958 r. Z kolei w odniesieniu do domu jednorodzinnego ustawa uzależnia prawo do rekompensaty od przejścia budynku, po tej dacie, na własność państwa, co następowało z upływem terminu do złożenia wniosku o przyznanie prawa własności czasowej, jeżeli dotychczasowi właściciele bądź ich następcy prawni nie wystąpili z takim żądaniem lub z dniem, w którym ostateczne stało się orzeczenie o odmowie ustanowienia prawa własności czasowej (użytkowania wieczystego). Tym samym dotychczasowi właściciele, którzy nie złożyli wniosku dekretowego zostali praktycznie pozbawieni możliwości dochodzenia rekompensaty za budynki. Odmiennie też uregulowano kwestię odszkodowań za grunty przeznaczone pod zabudowę mieszkalną. W odniesieniu do tych ostatnich roszczenie o odszkodowanie podlega uwzględnieniu, jeżeli nieruchomość – w dacie wejścia Dekretu w życie – mogła być zabudowana domem jednorodzinnym, a dotychczasowi właściciele lub ich następcy prawni zostali pozbawieni faktycznej możliwości władania nią po 5.4.1958 r.

Ustawowa historia instytucji odszkodowania

Powyższe zasady zostały recypowane w niezmienionym kształcie przez obowiązującą GospNierU z ustawy z 29.4.1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 ze zm.). Instytucję odszkodowania za nieruchomości warszawskie wprowadziła ustawa z 12.3.1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości. Była też pierwszym aktem normatywnym, na podstawie którego efektywnie można było dochodzić rekompensaty za nieruchomości warszawskie. Postanowienia Dekretu w zakresie odszkodowań – w braku stosownych przepisów wykonawczych – pozostawały martwe i z dniem 1.8.1985 r. ostatecznie zostały wygaszone. Ustawa ta w znacznym jednak stopniu ograniczyła prawa poprzednich właścicieli do ubiegania się o ekwiwalent za dokonane ex lege wywłaszczenie. Intencją ustawodawcy było zapewne możliwie jak najdalej idące zawężenie odpowiedzialności majątkowej Skarbu Państwa. Osobliwie uregulowano w niej też kwestię rekompensaty za grunty budowlane, obejmując jej zakresem wyłącznie jedną działkę pod budowę domu jednorodzinnego, która – na podstawie Dekretu – przeszła na własność (!) państwa po wejściu ustawy w życie.

O ile regulacja taka wydaje się logiczna w odniesieniu do budynków pozostających do czasu rozpoznania wniosku dekretowego własnością dotychczasowych właścicieli, o tyle tak niefortunnie ukształtowana przesłanka temporalna, ze swej istoty, wykluczałaby możliwość ubiegania się o odszkodowanie za jakąkolwiek nieruchomość gruntową. Przyjęta konstrukcja zdawała się zakładać, że na obszarze objętym działaniem Dekretu pozostały grunty, które nie przeszły z jego mocy na własność gminy, co zaś stoi w jawnej sprzeczności z brzmieniem art. 1. Druga z ustaw kolejno regulujących zasady przyznawania rekompensat za nieruchomości warszawskie – o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, zrekonstruowała tę przesłankę, przyznając prawo do odszkodowania byłym właścicielom lub ich następcom prawnym, którzy pozbawieni zostali faktycznej możliwości władania działką po 5.4.1958 r. Unormowanie to przejęła w niezmienionej postaci obowiązująca GospNierU.

Próby zdefiniowania pojęcia „faktycznego władania nieruchomością”

Wprowadzone przez ustawodawcę pojęcie faktycznej możliwości władania stanowi osobliwość polskiego systemu prawnego. Brak definicji legalnej sprowokował spór w doktrynie o wykładnię pojęcia, którego zasadnicze rozstrzygnięcie przyniosło stosunkowo jednolite stanowisko orzecznictwa sądów administracyjnych.

W akademickim ujęciu faktyczne władanie (corpus possessionis) stanowi przesłankę posiadania i odnosi się do stanu rzeczywistego. Tymczasem użyte przez ustawodawcę pojęcie faktycznej możliwości władania, należy rozumieć jako stan hipotetyczny, w którym poprzedni właściciel mógł efektywnie wykonywać władztwo nad nieruchomością, choćby z takiej sposobności nie korzystał (vide m.in. wyroki NSA z 17.11.1989 r., IV SA 611/89 oraz z 23.3.1998 r., IV SA 311/96).

Tym samym [...]