Abstrakt
Wywłaszczenie nieruchomości jest podstawową instytucją prawną, dzięki której państwo może pozyskiwać prawa przysługujące do nieruchomości innym podmiotom, jeżeli są one konieczne dla wykonania istotnych celów publicznych. W Polsce podstawowym aktem prawnym regulującym instytucję zarówno wywłaszczenia, jak i zwrotu wywłaszczonych nieruchomości, jest ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (GospNierU). Od czasu jej wejścia w życie była ona wielokrotnie nowelizowana. Za najważniejsze wypada uznać zmiany dotyczące zasad orzekania o odszkodowaniu za wywłaszczoną nieruchomość. Obecnie obowiązujący, a wprowadzony ustawą z 18.10.2006 r. o zmianie ustawy o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg krajowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw, stan prawny stanowi powrót do rozwiązania istniejącego w pierwszym tekście GospNierU. Przewiduje on możliwość orzekania o odszkodowaniu w drodze decyzji administracyjnej wydawanej po zapadnięciu orzeczenia o wywłaszczeniu, także wtedy gdy odszkodowania nie żąda podmiot wywłaszczany.
Oprócz GospNierU nasze ustawodawstwo zna wiele, choć już nie tak znaczących, aktów normatywnych regulujących instytucje wywłaszczenia. Wypada tutaj wymienić chociażby ustawę z 10.4.2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych (Dz.U. Nr 80, poz. 721 ze zm.; dalej SpecDrogiU). Jak sama nazwa wskazuje, ustawa dopuszcza możliwość wywłaszczania nieruchomości dla realizacji celu, jakim jest realizacja inwestycji drogowej. Przepisy niniejszej ustawy dotyczące wywłaszczania nieruchomości są przepisami lex specialis w odniesieniu do GospNierU. Artykuł 23 SpecDrogiU nakazuje odpowiednio stosować, w sprawach nieuregulowanych rozdziałem 3, który jest zatytułowany „Nabywanie nieruchomości pod drogi”, przepisy GospNierU.
O wiele mniejsze znaczenie mają inne, przewidziane w ustawach możliwości wywłaszczenia nieruchomości, które w większości wprost odsyłają do odpowiedniego stosowania GospNierU, wskazując jedynie cel, dla którego wywłaszczenie jest niezbędne. Dla przykładu można wskazać:
– art. 86 ust. 2–5 ustawy z 3.7.2002 r. – Prawo lotnicze, który przewiduje możliwość wywłaszczenia nieruchomości, gdy jest to niezbędne do zakładania oraz utrzymania lotniczych urządzeń naziemnych;
– art. 15 ust. 2 i 3 Prawa geodezyjnego i kartograficznego przewidujący, iż na nieruchomości gruntowej można wydzielić obszar, który jest niezbędny dla ochrony znaku geodezyjnego, magnetycznego, grawimetrycznego i budowli triangulacyjnej. Wydzielenie tych miejsc następuje za zapłatą odszkodowana;
– art. 6 pkt 5 GospNierU, który mówi, iż celem publicznym jest także opieka nad nieruchomościami, które są zabytkami w rozumieniu ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Artykuł 50 ustawy z 23.7.2003 r. o ochronie zabytków wskazuje, że przesłanką wywłaszczenia jest zaistnienie nieusuwalnego zagrożenia zniszczenia bądź uszkodzenia zabytku wpisanego do rejestru;
– art. 48 KC, w myśl którego drzewa oraz krzewy od chwili zasadzenia lub zasiania stanowią część składową nieruchomości i dlatego nie mogą być odrębnym przedmiotem własności bądź innych praw rzeczowych. Z kolei art. 56 ustawy z 28.3.2003 r. o transporcie kolejowym przewiduje wywłaszczenie nieruchomości, które polega na przymusowym usunięciu z nieruchomości drzew bądź krzewów1.
Pojęcie wywłaszczenia oraz jego skutki
Źródło konstrukcji prawnej, jaką jest wywłaszczenie stanowi niewątpliwie art. 21 ust. 2 Konstytucji RP, zgodnie z którym wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem. Przepis art. 21 ust. 2 Konstytucji RP nie jest wyłącznie wyjątkiem od zasady ochrony własności, ale stanowi on swoistą ochronę tegoż prawa. Artykuł 21 Konstytucji dopuszcza jedynie wywłaszczenie w sposób w nim określony, a więc wyłącznie na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem. Mamy tutaj do czynienia z koniunkcją, a więc [...]