Abstrakt

Przemiany ustrojowe, jakie nastąpiły w Polsce po roku 1989, spowodowały daleko idące przekształcenia w strukturze własności nieruchomości. Inwestorzy prywatni zaczęli nabywać nieruchomości komercyjne oraz przejmować kontrolę nad przedsiębiorstwami państwowymi będącymi właścicielami lub użytkownikami wieczystymi nieruchomości. Jednym z pierwszych etapów przemian własnościowych było nadanie przedsiębiorstwom państwowym oraz wielu innym jednostkom organizacyjnym prawa użytkowania wieczystego gruntów będących własnością Skarbu Państwa i posiadanych przez te podmioty na podstawie trwałego zarządu (art. 2 ust. 1 ustawy z 29.9.1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, Dz.U. Nr 79, poz. 464 ze zm.). Zmiana trwałego zarządu na prawo użytkowania wieczystego miała fundamentalne znaczenie dla prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, gdyż zagwarantowała trwałość tytułu prawnego do nieruchomości, możliwość ich zbywania oraz obciążania hipoteką w celu pozyskiwania finansowania koniecznego dla rozwoju działalności. Drugi istotny proces przekształceń własności nieruchomości, który został zapoczątkowany w roku 1989, to tzw. reprywatyzacja niektórych nieruchomości przejętych przez Skarb Państwa w latach funkcjonowania w Polsce reżimu komunistycznego. Osoby pozbawione w tym okresie prawa własności nieruchomości w sposób sprzeczny z przepisami obowiązującymi w PRL oraz ich spadkobiercy mogą mieć prawo żądania zwrotu nieruchomości. Roszczenie o zwrot odebranej nieruchomości mogą mieć osoby, których nieruchomości zostały, zgodnie z ówcześnie obowiązującym prawem, wywłaszczone na cele publiczne, które to cele nie zostały zrealizowane¹. Zasadne w świetle tematu niniejszego artykułu jest zatem rozróżnienie dwóch rodzajów roszczeń restytucyjnych.

Roszczenia pierwszego rodzaju wynikają z faktu nieprawidłowości w przejęciu nieruchomości przez Skarb Państwa, w której to sytuacji Skarb Państwa został ujawniony w księdze wieczystej jako właściciel, ale w rzeczywistości właścicielem nigdy nie był, gdyż decyzje administracyjne stanowiące podstawę wpisu wydane były z rażącym naruszeniem prawa². Dochodzenie roszczeń tego typu wymaga stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnych pozbawiających własności, a następnie dochodzenia roszczenia na drodze sądowej w celu odzyskania posiadania nieruchomości od Skarbu Państwa i potwierdzenia prawa własności.

Roszczenia drugiego rodzaju dotyczą sytuacji, w których Skarb Państwa nabył prawo własności nieruchomości zgodnie z prawem obowiązującym w PRL, które nadal jest w Polsce uznawane za wiążące, ale byli właściciele mieli roszczenia o zwrot nieruchomości lub ustanowienie na ich rzecz użytkowania wieczystego.

Roszczenie o odpłatny zwrot nieruchomości mają osoby, których nieruchomości zostały wywłaszczone na cele publiczne, które nie zostały następnie zrealizowane.

Roszczenie o ustanowienie prawa użytkowania wieczystego nieruchomości za symboliczną opłatą mogą mieć byli właściciele nieruchomości gruntowych zlokalizowanych na obszarze m.st. Warszawy w granicach administracyjnych z 1945 r. Na podstawie przepisu art. 1 dekretu z 26.10.1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz.U. Nr 50, poz. 279 ze zm.) wszystkie grunty w granicach miasta istniejących w dniu jego wejścia w życie przeszły z mocy prawa na rzecz Gminy m.st. Warszawy³. Następnie z dniem 13.4.1950 r. w związku z likwidacją samorządu terytorialnego, która nastąpiła na mocy art. 32 ust. 2 ustawy z 20.3.1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej, grunty te stały się własnością Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 14, poz. 130). Natomiast byłym właścicielom mogło przysługiwać roszczenie o ustanowienie na ich rzecz użytkowania wieczystego odebranych im nieruchomości gruntowych. Składane w czasie PRL wnioski o ustanowienie użytkowania wieczystego były często rozpoznawane negatywnie z rażącym naruszeniem prawa. Obecnie byli właściciele i ich spadkobiercy nadal mogą żądać ustanowienia na ich rzecz użytkowania wieczystego gruntu, przy czym jeśli zostały spełnione przesłanki dekretu i nieruchomość znajdowała się na obszarze administracyjnym m.st. Warszawy, to nie mogą kwestionować prawa własności nieruchomości gruntowych przysługującego miastu Warszawa lub Skarbowi Państwa.

Wiele nieruchomości odebranych bezprawnie właścicielom przed rokiem 1989, oraz nieruchomości niezaoferowanych do nabycia po wywłaszczeniu albo nie oddanych byłym właścicielom w użytkowanie wieczyste pomimo takich obowiązków, zostało w okresie PRL przekazanych w trwały zarząd przedsiębiorstwom państwowym i innym jednostkom organizacyjnym. W latach 90. podmioty te uzyskały decyzje potwierdzające nabycie przez nich prawa użytkowania wieczystego tych gruntów. Obecnie byli właściciele i ich spadkobiercy podejmują działania prawne mające na celu podważenie tak ustanowionego tytułu prawnego. Zgodnie z [...]