Abstrakt
Dnia 30.5.2008 r. uchwalono ustawę o zmianie ustawy – kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw. Nowelizacja w zakresie KC dotyczy art. 49, który otrzymał nowe brzmienie i obejmuje on aktualnie dwa paragrafy. Wprowadzono ponadto nowe ograniczone prawo rzeczowe – służebność przesyłu. W związku z pojawieniem się służebności przesyłu zaistniała potrzeba równoczesnej nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze. Uchwalone uregulowania pochodzą z projektu rządowego, który jako druk nr 81 wpłynął do Sejmu 7.11.2007 r., przewidując dokonanie zmian w prawie cywilnym w przedmiocie rozszerzenia możliwości umownego kształtowania statusu prawnego urządzeń przesyłowych, wdrożenie służebności przesyłu, co w zamiarze projektodawców ma przyczynić się do poprawy warunków wykonywania działalności gospodarczej prowadzonej z wykorzystaniem tzw.: mediów, a więc urządzeń służących do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego innych urządzenia podobnych wchodzących w skład przedsiębiorstwa lub zakładu. Uchwaloną ustawę przekazano Prezydentowi do podpisu w dniu 2.6.2008 r.
Status prawny urządzeń przesyłowych
Przed rzeczoną nowelizacją przepis art. 49 KC przewidywał:
| Art. 49 [Urządzenia wyłączone] Urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych gruntu lub budynku, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu. |
Obecnie art. 49 KC ma następującą treść:
| Art. 49 [Urządzenia wyłączone] § 1. Urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa. § 2. Osoba, która poniosła koszty budowy urządzeń, o których mowa w § 1, i jest ich właścicielem, może żądać, aby przedsiębiorca, który przyłączył urządzenia do swojej sieci, nabył ich własność za odpowiednim wynagrodzeniem, chyba że w umowie strony postanowiły inaczej. Z żądaniem przeniesienia własności tych urządzeń może wystąpić także przedsiębiorca. |
Przepis art. 49 KC stanowi wyjątek od zasady wyrażonej w art. 47 § 2 KC oraz art. 48 KC w zw. z art. 191 KC, co w konsekwencji przyczynia się do przełamania zasady superficies solo cedit. W przepisie art. 49 KC mowa jest o „urządzeniach”, do których zalicza się, np.: słupy napowietrznych linii wysokiego napięcia, rury w przypadku sieci gazowniczej lub ciepłowniczej, kable, stacje trafo. R. Trzaskowski uważa, że urządzenia te „z natury rzeczy są zazwyczaj silnie powiązane ze sobą zarówno fizycznie, jak i funkcjonalnie i składają się na pewną całość, którą można określić (...) jako sieć”. Autor ten analizował, w szczególności charakter prawny „sieci”, dochodząc do wniosku, że nie jest ona „jedną wielką rzeczą złożoną, a jedynie zespołem rzeczy złożonych, zespołem poszczególnych instalacji (...) (urządzeń), które ze względu na brzmienie art. 49 KC mają charakter rzeczy ruchomych”1.
Z treści przywołanego przepisu wynika zatem, że w rachubę wchodzą urządzenia, które służą wyłącznie do czynności „doprowadzania lub odprowadzania”.. W rezultacie ustawodawca wyłączył urządzenia o przeznaczeniu wydobywczym, czy też przechowawczym oraz inne, np. studnie głębinowe, bezodpływowe zbiorniki kanalizacyjne, urządzenia generujące alternatywne źródła energii.
Prawo unijne nie zna pojęcia „urządzeń” w rozumieniu art. 49 KC. Jedynie w Traktacie Karty Energetycznej z 31.12.1994 r.2, w art. 7, pkt 10, lit. b) mowa jest o „Środkach transportu energii”, które obejmują wysokociśnieniowe gazociągi przesyłowe, elektroenergetyczne sieci i linie przesyłowe wysokiego napięcia, przesyłowe rurociągi dla ropy naftowej, węglowe rurociągi pulpowe, rurociągi dla produktów naftowych oraz inne stałe urządzenia do transportu materiałów i produktów energetycznych.
Status prawny urządzeń z art. 49 KC był przedmiotem zainteresowania zarówno orzecznictwa, jak i nauki prawa. W szczególności rozważano nawet, czy umowne lub bezumowne przejęcie przez przedsiębiorstwo, np. energetyczne przyłączonych do niego urządzeń może być uznane za naruszenie konstytucyjnej zasady ochrony własności z art. 7 Konstytucji RP3.
W przywołanej w przypisie 2 Uchwale TK zajął stanowisko, że urządzenia wskazane w art. 49 KC z chwilą ich połączenia z przedsiębiorstwem, nie tylko przestają być częścią składową nieruchomości, na której są posadowione, lecz stają się przedmiotem własności osoby, która jest właścicielem przedsiębiorstwa przesyłowego. Podstawą prawną przeniesienia własności, w ocenie Trybunału, był art. 191 KC. Z chwilą połączenia w sposób trwały z siecią urządzeń przedsiębiorstwa wymienione w art. 49 KC urządzenia, jako jego części składowe, stają się przedmiotem własności tej osoby, która jest właścicielem przedsiębiorstwa w rozumieniu przedmiotowym, a więc zgodnie z redakcja art. 551 KC. W rezultacie do momentu, kiedy urządzenia, o których mowa, nie wchodzą w skład jakiegokolwiek przedsiębiorstwa, tzn. nie zostały do niego w sposób trwały, a nie tylko dla przemijającego użytku, podłączone, zastosowanie znajdzie w ocenie ich charakteru prawnego art. 48 i 191 KC.
Pogląd TK spotkał się z aprobatą Sądu Najwyższego (np. wyrok z 23.6.1993 r., I CRN 72/93, uchwała z 13.1.1995 r. III CZP 169/94) oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego (wyrok z 7.10.1999 r., I SA 2082/98). Jednak SN już w 2003 r. zajął stanowisko, że art. 49 KC przesądza jedynie, że urządzenia wymienione w tym przepisie oraz inne podobne urządzenia nie należą do części składowych gruntu z chwilą, gdy weszły w skład przedsiębiorstwa przesyłowego. Kwestia sposobu uzyskania przez przedsiębiorcę tytułu prawnego do tych urządzeń pozostawiona jest swobodnemu uznaniu stron w ramach kształtowania stosunku umownego, może to więc być zarówno tytuł prawnorzeczowy, jak i obligacyjny.
Spory w przedmiocie tego, czy podstawą prawną przejścia urządzeń przesyłowych na właściciela przedsiębiorstwa są przepisy ustawy: art. 49 oraz art. 191 KC czy swobodnie ukształtowana umowa, wyjaśniła uchwała składu 7 sędziów SN z 8.3.2006 r., (III CZP 105/05, opubl. OSNC Nr 10/2006, poz. 159), w której czytamy: „Przepis art. 49 KC nie stanowi samoistnej podstawy prawnej przejścia urządzeń służących do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz innych podobnych urządzeń na własność właściciela przedsiębiorstwa przez ich połączenie z siecią należącą do tego przedsiębiorstwa”.
Ostatecznie strony w umowie miały ustalać warunki przeniesienia własności urządzeń przesyłowych. Wywoływało to często spory sądowe, gdyż nie zawsze udawało się osiągnąć konsensus w przedmiocie warunków, zwłaszcza w zakresie odpłatności, na których urządzenia przesyłowe, a zwłaszcza wybudowane przez właścicieli nieruchomości miały być przenoszone na rzecz przedsiębiorcy przesyłowego. Tak powstała potrzeba nowelizacji art. 49 KC. Co ona w rezultacie wnosi?
Otóż jak już wspomniano wcześniej, formuła redakcyjna przepisu uległa zmianie. Obecnie [...]