Abstrakt

Przejęcie przez państwo na własność przedsiębiorstwa, na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z 3.1.1946 r. o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz.U. Nr 3, poz. 17 ze zm.) w związku z art. 6 ust. 1 tej ustawy, nie obejmowało przejęcia własności nieruchomości włączonej do tego przedsiębiorstwa, która nie należała do przedsiębiorcy, lecz stanowiła własność osoby trzeciej. Powyższa teza została przyjęta w uchwale składu 7 sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z 5.11.2007 r. (I OPS 2/07).

Rys historyczny

Postanowieniem NSA z 28.6.2007 r. (I OSK 1222/06), Sąd ten wystąpił o rozstrzygnięcie przez skład 7 sędziów zagadnienia prawnego, które powstało w toku rozpoznawania sprawy ze skargi kasacyjnej od wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 27.4.2006 r. (IV SA/Wa 71/06) w sprawie ze skargi na decyzję Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, który odmówił stwierdzenia nieważności orzeczenia w przedmiocie zatwierdzenia protokołu zdawczo-odbiorczego znacjonalizowanego przedsiębiorstwa.

Minister Przemysłu i Handlu orzeczeniem wydanym na podstawie art. 2 ustawy z 3.1.1946 r. o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz.U. R.P. Nr 3, poz. 17 ze zm.), tzw. ustawy nacjonalizacyjnej, orzekł o przejściu na własność państwa przedsiębiorstwa, a następnie Minister Przemysłu Spożywczego i Skupu orzekł o zatwierdzeniu protokołu zdawczo-odbiorczego tego przedsiębiorstwa, stwierdzając, że nieruchomości stanowiące części składowe tego przedsiębiorstwa, przechodzą na własność państwa, łącznie z nieruchomościami zapisanymi w księdze wieczystej jako własność poprzedników prawnych skarżących.

W wyniku rozpoznania wniosku o stwierdzenie nieważności orzeczenia Ministra Przemysłu Spożywczego i Skupu, wniesionego przez skarżących, którzy podnosili, że parcele stanowiące własność poprzedników prawnych (właścicieli), zostały włączone do przedsiębiorstwa w okresie okupacji (po 1.9.1939 r.) bez tytułu prawnego – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi decyzją odmówił stwierdzenia nieważności tego orzeczenia.

W uzasadnieniu decyzji Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi wskazał, że znacjonalizowane przedsiębiorstwo przeszło na własność państwa na podstawie art. 2 ustawy nacjonalizacyjnej oraz § 65 rozporządzenia Rady Ministrów z 30.1.1947 r. w sprawie trybu postępowania przy przejmowaniu przedsiębiorstw na własność państwa (Dz.U. Nr 16, poz. 62), bowiem przepisy te stanowiły, że przedsiębiorstwa nacjonalizowane przechodzą na rzecz państwa w całości wraz z nieruchomym i ruchomym majątkiem i wszelkimi prawami z dniem ogłoszenia orzeczenia i nie ma znaczenia, że stanowiły własność innych podmiotów. Istotne znaczenie miał fakt, że w większości grunty były zabudowane i zagospodarowane, przez co zostały włączone do przedsiębiorstwa jako jego integralne części składowe, a tym samym były ściśle powiązane z działalnością przedsiębiorstwa i podlegały przejęciu na własność państwa.

We wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy skarżący podnieśli, iż nacjonalizacja, jako akt skierowany do właściciela przedsiębiorstwa, nie mogła powodować wywłaszczania nieruchomości należących do osób trzecich. Ich zdaniem stanowisko organu w tym zakresie, zostało oparte na wykładni rozszerzającej ustawy nacjonalizacyjnej.

Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, po ponownym rozpoznaniu sprawy, utrzymał w mocy zaskarżoną decyzję, podtrzymując dotychczasowe stanowisko.

WSA w Warszawie oddalił skargę na powyższą decyzję. Sąd powołując się na rozbieżności w orzecznictwie, powstałe na tle stosowania art. 6 ust. 1 ustawy nacjonalizacyjnej, przyjął w rozpoznawanej sprawie, że ustawodawcy w uregulowaniu sprawy przejmowania przedsiębiorstwa chodziło o przejęcie z mocy samego prawa przedsiębiorstwa w całości, bez względu na to, czyją własność stanowiły poszczególne jego składniki. W uzasadnieniu wyroku sąd I instancji stwierdził również, że z dokumentów archiwalnych wynika, iż należące do poprzedników prawnych skarżących nieruchomości, włączone do przedsiębiorstwa po 1.9.1939 r., to jest już w okresie okupacji, zostały przejęte na podstawie ustawy nacjonalizacyjnej wraz z tym przedsiębiorstwem, ponieważ zabezpieczały jego dalsze funkcjonowanie i zdolność produkcyjną.

Rozpatrując skargę kasacyjną wniesioną przez skarżących, w której podniesiono zarzut naruszenia prawa materialnego – art. 6 ustawy nacjonalizacyjnej przez jego błędną wykładnię i przyjęcie, że nacjonalizacja obejmowała również majątek nie należący do przejmowanego przedsiębiorstwa, skład orzekający przedstawił do rozstrzygnięcia składowi 7 sędziów NSA zagadnienie prawne wyrażone w pytaniu: „Czy w świetle art. 6 ust. 1 ustawy z 3.1.1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz.U. R.P. Nr 3, poz. 17 ze zm.) przejęcie przedsiębiorstwa obejmowało wszystkie składniki niezbędne do jego funkcjonowania, niezależnie od tego czyją stanowiły własność, czy też wyłącznie takie, które należały do przedsiębiorstwa podlegającego przejęciu na podstawie art. 2 ustawy i nie stanowiły własności osób trzecich?”.

Pojęcie „przedsiębiorstwo”

Skład orzekający zwrócił uwagę, że poważne wątpliwości budziło w ustawie nacjonalizacyjnej rozumienie pojęcia „przedsiębiorstwo”, co miało wpływ na rozbieżności w orzecznictwie. Według jednego z poglądów przejęcie przez państwo na własność przedsiębiorstwa obejmowało, na podstawie art. 6 ust. 1 ustawy nacjonalizacyjnej, przejęcie na własność wszystkich jego składników niezbędnych do funkcjonowania przedsiębiorstwa, niezależnie od tego, czyją stanowiły własność, a zatem majątku w najszerszym znaczeniu. Wskazówkę interpretacyjną dla wykładni art. 6 ust. 1 ustawy nacjonalizacyjnej, w takim rozumieniu, stanowił przepis § 75 rozporządzenia Rady Ministrów z 30.1.1947 r. w sprawie trybu postępowania przy przejmowaniu przedsiębiorstw na własność państwa (Dz.U. Nr 16, poz. 62), przy założeniu, że przepis art. 40 Kodeksu handlowego (rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.6.1934 r. – Dz.U. R.P. Nr 57, poz. 502), dotyczący zbycia przedsiębiorstwa, nie ma znaczenia dla wyjaśnienia pojęcia „przedsiębiorstwo”, o którym mowa w ustawie nacjonalizacyjnej.

Odmienny pogląd polegał na tym, że art. 6 ust. 1 ustawy nacjonalizacyjnej nie dawał podstaw do przejmowania na własność państwa razem z przedsiębiorstwem nieruchomości, nawet jeżeli były z nim funkcjonalnie związane, lecz stanowiły własność osób trzecich. Przepis art. 6 ust. 1 nie zawierał definicji „przedsiębiorstwa”, a zatem nie wskazywał, jakie składniki majątku przedsiębiorstwa były objęte nacjonalizacją. Jednakże interpretowano go poprzez art. 40 KH, precyzujący składniki majątkowe przedsiębiorstwa w przypadku jego zbycia. Z powyższych regulacji wywodzono, że wraz z przedsiębiorstwem jako zorganizowaną całością nie mogły być przejmowane na własność państwa nieruchomości i ruchomości nie stanowiące własności przedsiębiorstwa (podobnie art. 55¹ i 55² KC).

Skład orzekający zauważył ponadto, że regulacja zawarta w art. 2 ust. 7, art. 3 ust. 5 i art. 10 ustawy nacjonalizacyjnej upoważniała Radę Ministrów do określenia wyłącznie trybu postępowania, w którym następuje przejęcie przedsiębiorstwa na własność państwa, nie dawała natomiast podstaw do określenia nowych kategorii podmiotów, których majątki mogły być przejmowane na własność państwa w ramach nacjonalizacji, czy też regulowania tej sprawy odmiennie niż w ustawie. Przepis § 75 ust. 2 i 3 rozporządzenia wykonawczego do ustawy przekraczał zatem zakres udzielonego w niej upoważnienia.

Z uchwały składu 7 sędziów NSA

Skład 7 sędziów NSA w uzasadnieniu uchwały zauważył, że to, co należy rozumieć przez przedsiębiorstwo stało się jednym z podstawowych problemów występujących w sprawach dotyczących przejęcia przedsiębiorstw na podstawie ustawy nacjonalizacyjnej. Sąd podkreślił też, że skład orzekający w tej sprawie słusznie [...]