Abstrakt
Po II Wojnie Światowej polskie „przedsiębiorstwa przesyłowe” (w tym m.in. wodociągowe, energetyczne, gazowe, telefoniczne, ropociągowe) realizowały na prywatnych gruntach fragmenty ciągów przesyłowych, słupy, a niekiedy nawet budynki stacyjne zwykle bez zgody właściciela. W konsekwencji właściciele gruntów wykorzystywanych pod takie inwestycje doznawali większych bądź mniejszych ograniczeń w możliwościach gospodarowania tymi gruntami. Problem ten podlega szczególnemu uwypukleniu w stosunku do gruntów rolnych, które w ostatnich latach zostały przekwalifikowane na działki budowlane. Urządzenia przesyłowe mogły nieznacznie utrudniać prowadzenie gospodarstwa rolnego. Jednak w przypadku zamierzonych inwestycji budowlanych (w tym szczególnie mieszkaniowych), fakt istnienia na działce np. słupów energetycznych może wykluczyć lub znacznie ograniczyć warianty jej zabudowy. Automatycznie przełoży się to na wartość gruntu. Tym właśnie zagadnieniom, z uwzględnieniem planowanej nowelizacji KC dotyczącej wprowadzenia „służebności przesyłu”, poświęcona jest niniejsza publikacja. Wymaga jednak zaznaczenia, iż z uwagi na szeroką skalę omawianego zagadnienia artykuł prezentuje tylko najistotniejsze kwestie dotyczące poruszonej problematyki.
Lokalizowanie urządzeń przesyłowych po 1950 r.
Po 1950 r. jedną z kluczowych podstaw lokalizowania urządzeń przesyłowych na prywatnych gruntach były kolejne ustawy regulujące zagadnienie wywłaszczania nieruchomości. Oczywiście obecne spory na tle zrealizowanych urządzeń przesyłowych mogą mieć swoje źródło także w szczególnych aktach administracyjnych (np. orzeczeniach Ministra Gospodarki Komunalnej o przejściu z mocy prawa nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa) wydanych na podstawie innych ustaw1 (np. ustawy z 25.2.1958 r. o uregulowaniu stanu prawnego mienia pozostającego pod zarządem państwowym), uchylonych następnie po 1989 r. w toku postępowań reprywatyzacyjnych. Zwróćmy uwagę, że po 1945 r. szereg prywatnych nieruchomości zostało w efekcie postępowań nacjonalizacyjnych przejętych przez Skarb Państwa (a niektóre z nich przekazane później w zarząd przedsiębiorstwom państwowym). Następnie zmiany ustrojowe po 1989 r. pozwoliły na odzyskanie tych nieruchomości przez byłych właścicieli, jednak niejednokrotnie w stanie znacznie zmienionym, w tym poprzez zrealizowane na tych nieruchomościach urządzenia przesyłowe. W konsekwencji właściciele odzyskanych nieruchomości muszą wdawać się w kolejne spory dotyczące usuwania czy przesuwania zlokalizowanych na tych nieruchomościach urządzeń przesyłowych.
Jak wynikało z art. 35 ust. 1 ustawy z 12.3.1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (tekst jedn. Dz.U. z 1974 r. Nr 11, poz. 64 i z 1982 r. Nr 11, poz. 79; dalej WywłaszczNieruU), za zgodą prezydium powiatowej rady narodowej i na podstawie decyzji lokalizacyjnej można było zakładać urządzenia przesyłowe na działkach prywatnych. Zgodnie z art. 35 ust. 3 WywłaszczNieruU, jeśli skutkiem zamontowania urządzeń przesyłowych nieruchomość nie nadawała się do dalszego racjonalnego użytkowania na cele dotychczasowe podlegała wywłaszczeniu. Jeśli zaś nie doszło do wywłaszczenia, właściciel mógł otrzymać odszkodowanie na podstawie art. 36 WywłaszczNieruU, a w razie sporu odszkodowanie to ustalał organ, który wydał decyzję (zob. postanowienie SN z 15.3.1983 r., IV CZ 15/83, OSNC 9/1983, poz. 146). Ustawa nie przewidywała wymogu zgody właściciela na usytuowania na jego działce urządzenia przesyłowego. W konsekwencji ewentualny sprzeciw właściciela nie mógł powstrzymać (w dłuższej perspektywie) realizacji inwestycji przesyłowej. Na podstawie WywłaszczNieruU przez szereg prywatnych gruntów poprowadzono ciągi przesyłowe pomimo braku zgody właścicieli tych gruntów. Warto także zwrócić uwagę, że w zasadzie aż do połowy lat 70. przedsiębiorstwa przesyłowe nie musiały wykazywać się prawem do dysponowania nieruchomością (np. prawem własności czy choćby prawem najmu), aby uzyskać pozwolenie na budowę danego urządzenia na prywatnym gruncie.
WywłaszczNieruU została uchylona przez ustawę z 29.4.1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 22, poz. 99 ze zm.; dalej GospGruntU). W brzmieniu z 1985 r. ustawa ta stanowiła, że zakładanie i przeprowadzanie na nieruchomościach, zgodnie z decyzją o lokalizacji inwestycji, ciągów drenażowych, przewodów i urządzeń służących do przesyłania płynów, pary, gazów i energii elektrycznej oraz urządzeń technicznych łączności i sygnalizacji, a także innych podziemnych lub nadziemnych urządzeń technicznych niezbędnych do korzystania z tych przewodów i urządzeń, wymaga zezwolenia terenowego organu administracji państwowej (art. 75 ust. 1 GospGruntU). Jednocześnie, zgodnie z art. 79 GospGruntU ww. zezwolenie terenowego organu administracji państwowej było udzielane tylko wówczas, gdy właściciel nie wyrażał zgody na realizację urządzenia przesyłowego na swojej działce. GospGruntU dokonywała zatem rozróżnienia na sytuacje, gdzie właściciel wyrażał zgodę na przeprowadzenie danej inwestycji przesyłowej oraz gdy zgody na taką inwestycję odmawiał. Kwestia ta ma doniosłe znaczenie przy rozpatrywaniu sporów o urządzenia przesyłowe po roku 1990. W ocenie SN inna (korzystniejsza) jest bowiem sytuacja prawna właściciela działki, który zgody nie wyraził w stosunku do właściciela, który realizację inwestycji przesyłowej zaakceptował. Podobnie jak w przepisach WywłaszczNieruU, GospGruntU stanowiła, że jeżeli założenie i przeprowadzenie przewodów i urządzeń uniemożliwia dalsze racjonalne korzystanie z nieruchomości przez właściciela na cele dotychczasowe, nieruchomość podlega wywłaszczeniu w trybie i na zasadach przewidzianych w ustawie (art. 75 ust. 3). Należy zwrócić uwagę, że co do zasady właściciel mógł żądać wywłaszczenia (wykupienia) działki tylko w sytuacji, gdy realizacja urządzenia przesyłowego uniemożliwiała korzystanie z nieruchomości na cele dotychczasowe. W konsekwencji, jeżeli właściciel do momentu realizacji urządzeń przesyłowych wykorzystywał działkę na cele rolnicze, a następnie zmienił jej przeznaczenie na cele budowlano-mieszkaniowe (po uzyskaniu odpowiednich zezwoleń), to nie mógł żądać wykupienia nieruchomości przez właściwą jednostkę, twierdząc, że urządzenie przesyłowe uniemożliwia wzniesienie np. domu na nieruchomości (oczywiście było to możliwe w toku negocjacji). Tymczasem [...]