Abstrakt

Problematyka mienia zabużańskiego, jako inklinacja powstałego po II wojnie światowej nowego porządku terytorialno-państwowego będącego wynikiem decyzji ówczesnych zwycięzców militarnych, w dotychczasowym systemie prawa polskiego stanowiła dodatek do regulacji dotyczących nieruchomego mienia Skarbu Państwa. Skoro bowiem stroną zawartych po II wojnie światowej umów z republikami Związku Radzieckiego i z samym Związkiem Radzieckim było ówczesne państwo polskie, to przyjęte na siebie zobowiązanie starano się wypełnić majątkiem państwowym, uzyskanym w dużej mierze na zachodnich obszarach Polski, w ramach terytorialnej rekompensaty za obszary położone obecnie poza wschodnią granicą Polski.

W formułowanych w ostatnim czasie ocenach prawnych dotychczasowych rozwiązań legislacyjnych problematyki mienia zabużańskiego uwypuklany jest element skuteczności przestrzegania konstytucyjnej zasady ochrony własności i sprawiedliwości społecznej, szczególnie w odniesieniu do zbyt ograniczonego zakresu majątkowego stosowania tych regulacji.

W dniu 8.7.2005 r. uchwalona została ustawa o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 169, poz. 1418; dalej RekompensataU), która weszła w życie po upływie 30 dni od dnia opublikowania, tj. 7.10.2005 r., mająca w kompleksowy sposób materialno-proceduralny stanowić podstawy prawne do ostatecznego rozstrzygnięcia problematyki rekompensat dla osób dotkniętych terytorialnymi skutkami II wojny światowej na obszarze przedwojennej wschodniej Polski.

Przyjęte w RekompensataU rozwiązania wskazują na dopuszczalność zaspokajania roszczeń zabużańskich nadal jedynie majątkiem Skarbu Państwa, w uznaniu iż przyjęte przez państwo polskie zobowiązania powinny być zrealizowane kosztem tylko Skarbu Państwa. Zaspokojenie roszczeń zabużańskich polega przy tym na zaliczeniu osobom uprawnionym w ustawowo określonej wielkości wartościowej nieruchomości pozostawionych poza wschodnimi granicami Polski na poczet ceny nabycia na własność nieruchomości od Skarbu Państwa (w tym zaliczenia tej wartości na poczet opłat za przekształcenie prawa użytkowania wieczystego na własność) lub na poczet opłat z tytułu uzyskania i wykonywania prawa użytkowania wieczystego (opłata pierwsza i opłaty roczne) nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa albo też poprzez wypłatę świadczenia pieniężnego ze środków Funduszu Rekompensacyjnego.

Dla uściślenia należy przy tym wskazać, iż problematyka mienia zabużańskiego ujęta w omawianej ustawie dotyczy nie tylko osób zamieszkujących przed 9.5.1945 r. terytorium na wschód od rzeki Bug, ale również osoby zamieszkujące przed tym dniem na północnych obszarach przedwojennej wschodniej Polski.

Zakres podmiotowy

Zakres stosowania przepisów RekompensataU wyznaczony został przede wszystkim przez pryzmat wypędzenia lub opuszczenia byłego terytorium Rzeczypospolitej Polskiej dokonanego na podstawie układów zawartych przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego z Rządami Białoruskiej, Ukraińskiej i Litewskiej Socjalistycznej Republiki Rad oraz umowy zawartej przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej z Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.

Przepisy RekompensataU stosuje się zatem wobec tych wszystkich osób, które w związku z wojną rozpoczętą w 1939 r. pozostawiły nieruchomości poza obecnymi (wschodnimi) granicami państwa polskiego, z racji ich wypędzenia lub opuszczenia tego terytorium na podstawie:

1. układu z 9.9.1944 r. zawartego pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rządem Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Rad, dotyczącego ewakuacji obywateli polskich z terytorium B.S.R.R. i ludności Białoruskiej z terytorium Polski;

2. układu z 9.9.1944 r. zawartego pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rządem Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Rad, dotyczącego ewakuacji obywateli polskich z terytorium U.S.R.R. i ludności ukraińskiej z terytorium Polski;

3. układu z 22.9.1944 r. zawartego pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rządem Litewskiej Socjalistycznej Republiki Rad, dotyczącego ewakuacji obywateli polskich z terytorium Litewskiej S.R.R. i ludności litewskiej z terytorium Polski;

4. umowy z 6.7.1945 r. zawartej między Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej i Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o prawie zmiany obywatelstwa radzieckiego osób narodowości polskiej i żydowskiej, mieszkających w ZSRR i o ich ewakuacji do Polski i o prawie zmiany obywatelstwa polskiego osób narodowości rosyjskiej, ukraińskiej, białoruskiej, rusińskiej i litewskiej, mieszkających na terytorium Polski i o ich ewakuacji do ZSRR.

W art. 1 układów zawartych z rządem białoruskiej SRR i rządem ukraińskiej SRR wskazano, iż układające się strony zobowiązują się przystąpić do ewakuacji wszystkich Polaków i Żydów będących obywatelami polskimi do 17.9.1939 r. mieszkających w zachodnich okręgach odpowiednio białoruskiej SRR i ukraińskiej SRR. Natomiast w art. 1 układu zawartego z rządem litewskiej SRR wskazano, że układające się strony zobowiązują się przystąpić do ewakuacji wszystkich Polaków i Żydów, będących obywatelami polskimi do 17.9.1939 r., mieszkających w powiatach - Wileńskim, Trockim, Święciańskim, Zarasajskim, Olitskim i innych litewskiej SRR. Ponadto, w art. 1 i art. 3 umowy zawartej z rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich wskazano, iż układające się strony zobowiązują się przystąpić do przesiedlenia z terytorium ZSRR do Polski wszystkich osób narodowości polskiej i żydowskiej posiadających do 17.9.1939 r. obywatelstwo polskie, zamieszkałych na terytorium ZSRR.

Terytorialny zakres stosowania zawartych układów i umowy determinowany był trzema koniecznymi do współzaistnienia elementami: zamieszkiwaniem, narodowością i obywatelstwem. Połączenie tych trzech elementów w warunek dopuszczalności skorzystania z ewakuacji (przesiedlenia) w trybie określonym zawartymi układami i umową z uwzględnieniem kontekstu historycznego związanego z datą 17.9.1939 r. i terytorialnym skutkiem zakończenia II wojny światowej w Europie nakazuje przyjąć, iż zawarte układy z republikami radzieckimi oraz umowa zawarta z ZSRR dotyczyły w istocie tych obszarów republik i ZSRR, które do 17.9.1939 r. wchodziły w skład państwa polskiego. Posiadanie do 17.9.1939 r. obywatelstwa polskiego przez osoby narodowości polskiej i żydowskiej zamieszkujące na wschodzie oraz utrata tego obywatelstwa po tym dniu wskazuje bowiem na powiązanie tych okoliczności z faktem utraty w dniu 17.9.1939 r. przez państwo polskie części dotychczasowego terytorium. Uwarunkowanie zaś konieczności opuszczenia przez te osoby dotychczasowego miejsca zamieszkania ze względu na wybuch II wojny światowej wskazuje, iż osoby te były zmuszone do opuszczenia swojego miejsca zamieszkania na wschodzie terytorialnym z powodu wybuchu wojny w sferze zwierzchnictwa państwowego nad obszarami ówczesnej wschodniej Polski.

Ponadto, przepisy RekompensataU stosuje się także wobec osób, które były zmuszone do opuszczenia byłych wschodnich terytoriów Polski innymi okolicznościami związanymi z wojną rozpoczętą w 1939 r. niż wskazane układy i umowa.

Roszczenie rekompensacyjne przysługuje przede wszystkim właścicielom pozostawionych nieruchomości, jeżeli właściciele ci zamieszkiwali 1.9.1939 r. na terenach Polski objętych zawartymi układami i umową, a jednocześnie 1.9.1939 r. byli obywatelami polskimi, lecz zostali zmuszeni do opuszczenia tych terenów wskutek zawartych układów i umowy lub innymi okolicznościami związanymi z wojną rozpoczętą w 1939 r. oraz posiadają obywatelstwo polskie.

Według powyższego elementami składowymi dla uznania danej osoby za spełniającą ustawowe warunki do uzyskania potwierdzenia prawa do rekompensaty są:

[...]