Monitor Prawa Pracy
nr 10/2020
Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, warunek potestatywny, prawo odstąpienia
DOI: 10.32027/MOPR.20.10.7
Abstrakt
Dopuszczalne jest wprowadzenie do umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy warunku zawieszającego (art. 89 KC), uzależniającego powstanie skutków czynności prawnej (umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy) od oświadczenia pracodawcy złożonego najpóźniej w ostatnim dniu obowiązywania umowy o pracę.
Wyrok SN z 20.2.2020 r., I PK 241/18, niepubl.
Stan faktyczny
Powód był zatrudniony przez spółkę M. najpierw na podstawie umowy na okres próbny od 13 kwietnia do 30.6.2015 r. w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku menedżer do spraw rozwoju produktu. W dniu 15.6.2015 r. strony podpisały umowę o zakazie konkurencji, na podstawie której powód zobowiązał się przez cały czas trwania umowy o pracę u pracodawcy, a także u jego następców prawnych, do powstrzymywania się od wszelkiej działalności naruszającej interes pracodawcy. Strony postanowiły, że zakaz ten będzie miał zastosowanie w okresie roku po ustaniu stosunku pracy, pracodawca zobowiązał się zaś w okresie roku po ustaniu stosunku pracy wypłacać pracownikowi co miesiąc tytułem odszkodowania 25% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pobieranego w ostatnim roku trwania umowy o pracę, chyba że pracownik naruszy umowę (§ 4 umowy). Ponadto strony postanowiły, że postanowienia umowy (§ 4, 5 i 6 umowy) będą miały zastosowanie w przypadku złożenia przez pracodawcę pisemnego oświadczenia najpóźniej w ostatnim dniu obowiązywania umowy o pracę, a w przeciwnym razie umowa o zakazie konkurencji rozwiązuje się z ostatnim dniem pracy pracownika (§ 7 umowy). W dniu 30.6.2015 r. powód i spółka M. podpisali umowę o pracę na czas określony do 31.1.2016 r., następnie 1.2.2016 r. – umowę o pracę na czas nieokreślony. W dniu 29.11.2016 r. powód złożył oświadczenie o wypowiedzeniu umowy o pracę ze skutkiem na 31.12.2016 r. Po zakończeniu zatrudnienia pracodawca nie złożył powodowi oświadczenia o obowiązywaniu umowy o zakazie konkurencji, niemniej powód powstrzymał się od podjęcia zatrudnienia w zakładach pracy o podobnym profilu działalności, jaką prowadził pracodawca, aby nie naruszyć zakazu konkurencji.
Powód zażądał od pozwanego byłego pracodawcy zapłaty kwoty 10 000 zł z odsetkami ustawowymi liczonymi od kwot po 2500 zł miesięcznie, począwszy od 11.1.2017 r.
Sąd Rejonowy wyrokiem z 29.12.2017 r. oddalił powództwo oraz orzekł o kosztach postępowania. Powołując się na art. 1011–1014 KP, ocenił, że umowa o zakazie konkurencji zawarta przez powoda z ówczesnym pracodawcą nie naruszała tych zasad. Sąd przyjął, że postanowienia tej umowy zawarte w § 7 obowiązywały nadal, i stwierdził, że orzecznictwo SN wskazuje na możliwość rozwiązania umowy o zakazie konkurencji. W tej sprawie pracodawca określił precyzyjnie, kiedy mija ostateczny termin, w którym pracodawca może od umowy o zakazie konkurencji odstąpić. Powód po ustaniu stosunku pracy nie pozostawał w niepewności co do obowiązywania umowy i w ocenie sądu jego interesy nie zostały naruszone.
Sąd Okręgowy wyrokiem z 24.5.2018 r. oddalił apelację powoda od powyższego wyroku, rozstrzygając o kosztach postępowania apelacyjnego. Sąd ten uznał, że sąd I instancji dokonał prawidłowych ustaleń faktycznych i przyjął poczynione w I instancji ustalenia faktyczne za własne. Wskazał, że przepisy Kodeksu pracy nie przewidują możliwości wcześniejszego rozwiązania umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy w drodze jednostronnych czynności pracodawcy. Umowa może więc zostać rozwiązana przed upływem terminu tylko wtedy, gdy strony, zawierając umowę, uzgodniły dopuszczalność jej rozwiązania czynnościami jednostronnymi lub gdy w czasie trwania zakazu konkurencji (obowiązywania umowy) porozumieją się co do jej ustania. Stosowanie do umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy przepisów prawa cywilnego powoduje, że w judykaturze ukształtował się pogląd, niekwestionowany zresztą przez powoda, że oprócz wcześniejszego rozwiązania umowy o zakazie konkurencji możliwe jest także wprowadzenie do umowy prawa odstąpienia (art. 395 KC) czy sformułowanie w niej warunku (art. 89 KC). Sąd II instancji podzielił stanowisko powoda, że z treści § 7 umowy nie wynika, aby strony zawarły postanowienie o możliwości wcześniejszego rozwiązania umowy o zakazie konkurencji. Nie dopatrzył się również czynności konsensualnej, jaką jest umowne prawo do odstąpienia od umowy. Literalne brzmienie § 7 umowy musiało być interpretowane w ten sposób, że postanowienia zawartej umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy zaczęłyby obowiązywać w momencie wyrażenia przez pracodawcę woli, która to wola miała być wyrażona przez złożenie pisemnego oświadczenia. Strony także określiły termin na złożenie tego oświadczenia do ostatniego dnia trwania umowy o pracę. Wejście w życie postanowień tej umowy zostało zatem obłożone warunkiem złożenia jednostronnego oświadczenia woli w formie pisemnej z określeniem terminu jako daty końcowej. Strony umowy przewidziały, że uprawnionym do złożenia tego rodzaju oświadczenia jest wyłącznie pracodawca. Sąd II instancji wskazał, że dopuszczalność zastrzeżenia warunku potestatywnego, którego ziszczenie się zależy wyłącznie od woli strony, budziła kontrowersje w doktrynie i orzecznictwie. Ostatecznie jednak dopuszczono możliwość stosowania tego warunku. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 22.3.2013 r. (III CZP 85/12, Legalis) wskazał, że brak jest argumentów natury dogmatycznej i aksjologicznej dla ograniczania zasady autonomii stron oraz swobody umów w zakresie wykraczającym poza przesłanki określone przepisem art. 3531 KC. Sąd II instancji wskazał, że z treści § 7 umowy wprost wynikało, że skuteczność (obowiązywanie) umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy została uzależniona od warunku, jakim było ujawnienie woli pracodawcy przez złożenie pisemnego oświadczenia. Brak takiego oświadczenia we wskazanym terminie (nieziszczenie się zdarzenia – warunku) do dnia zakończenia stosunku pracy – od tej chwili powodował utratę (zniwelowanie) praw i obowiązków stron tej umowy wynikających z § 4, 5 i 6. Sąd II instancji podkreślił, że powód zaakceptował postanowienia umowy, składając swój podpis pod umową, a jeśli powód miałby wątpliwości odnośnie do treści § 7 umowy, powinien był je wyjaśnić. Dla pozwanego oczywiste było, że uruchomienie praw i obowiązków wynikających z umowy o zakazie konkurencji nastąpi w momencie złożenia oświadczenia, a brak takiego oświadczenia powoduje „wygaśnięcie umowy”. W ocenie sądu II instancji nie był zatem zasadny zarzut, że umowa o zakazie konkurencji została sporządzona sprzecznie z treścią art. 3531 KC. Zastosowanie do umów o zakazie konkurencji art. 89 KC nie rodziło, zdaniem sądu, skutków podnoszonych w apelacji jako naruszenie bezpieczeństwa obrotu lub sprzeczności z naturą czynności skrajnego zaburzenia równowagi kontraktowej. Poza ogólnym przytoczeniem wskazanych wyżej zarzutów powód nie skonkretyzował, na czym naruszenia te miałyby polegać, zatem odniesienie się do tych zarzutów nie było możliwe. Sąd II instancji dalej stwierdził, że skoro w orzecznictwie przyjmuje się, że możliwość złożenia jednostronnego oświadczenia woli w zakresie wypowiedzenia umowy o zakazie konkurencji czy możliwość odstąpienia od tej umowy nie jest sprzeczna z przepisami ani zasadami prawa, jeśli takie właśnie postanowienia znajdują się w treści umowy o zakazie konkurencji i zostały zaakceptowane przez strony zawierające umowę, to także zamieszczenie w niej warunku, na mocy którego pracodawcy przysługuje uprawnienie do decydowania o realizacji (wejściu w życie) postanowień tej umowy po ustaniu stosunku pracy, nie było niezgodne z treścią art. 3531 KC. Za niegodne z zasadami współżycia społecznego uznano jedynie takie modyfikacje umowy o zakazie konkurencji, na podstawie których pracownik, zobligowany do przestrzegania zakazu konkurencji, nie otrzymuje za realizowanie tego obowiązku wynagrodzenia, gdyż umowa o zakazie konkurencji ma charakter umowy odpłatnej. W ocenie sądu II instancji, zamieszczenie przedmiotowego warunku w § 7 umowy nie pozostaje w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, chociaż trudno odnieść się i do tego zarzutu, gdyż powód nie wskazał, na czym miałoby polegać naruszenie zasad współżycia społecznego przez pozwanego. Ocena, czy w konkretnym przypadku ma zastosowanie norma art. 8 KP, mieści się w granicach swobodnego uznania sędziowskiego. Sąd II instancji stwierdził, że nie można skutecznie czynić zarzutu naruszenia powyższego przepisu, gdyż pracodawca skorzystał z przysługującego mu uprawnienia zgodnie z treścią zawartej i zaakceptowanej przez powoda umowy. Brak było zatem możliwości przypisania mu naruszenia zasad współżycia społecznego.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie:
1) art. 1012 w zw. z art. 1011, w zw. z art. 300 KP, w zw. z art. 89, w zw. z art. 65 KC przez niewłaściwe zastosowanie i błędne przyjęcie, że ujawnienie woli pozwanego przez złożenie pisemnego oświadczenia zgodnie z § 7 umowy o zakazie konkurencji stanowi warunek zawieszający potestatywny, z którego skorzystanie przez pozwanego spowoduje powstanie skutków prawnych w postaci rozpoczęcia obowiązywania umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, pomimo iż wyżej wymieniona umowa o zakazie konkurencji zawierająca również postanowienia dotyczące zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy wiązała strony od chwili jej zawarcia i nie została rozwiązana przez pozwaną w sposób prawidłowy, nie można bowiem tego dokonać przez niezłożenie pisemnego oświadczenia;
2) art. 1012 w zw. z art. 1011, w zw. z art. 1013, w zw. z art. 300 KP, w zw. z art. 58 KC przez niewłaściwe zastosowanie polegające na ich pominięciu w ustalonym stanie faktycznym, co spowodowało niezasądzenie na rzecz powoda odszkodowania na podstawie § 5 umowy o zakazie konkurencji, podczas gdy postanowienie § 7 umowy o zakazie konkurencji, nie zawierając w swej treści żadnej ze skutecznych możliwości rozwiązania takiej umowy, tj. wypowiedzenia dokonanego przez jedną ze stron, odstąpienia bądź ziszczenia się warunku rozwiązującego, jest nieważne z uwagi na sprzeczność z przepisami prawa, a także z zasadami współżycia społecznego, gdyż prowadzi do ukształtowania sytuacji prawnej powoda w drodze jednostronnej czynności pozwanego, co w konsekwencji powoduje, że pozostałe postanowienia ww. umowy powinny zostać przez strony wykonane. Skarżący wniósł o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania ze względu na występowanie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego: czy dopuszczalne na podstawie art. 1012 i 1012 w zw. z art. 300 KP, w zw. z art. 89, w zw. z art. 94, w zw. z art. 3531, w zw. z art. 65 KC jest formułowanie w treści umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy warunku zawieszającego potestatywnego uzależniającego następstwa prawne w postaci rozpoczęcia obowiązywania zakazu konkurencji od decyzji pracodawcy, podjętej najpóźniej do momentu rozwiązania umowy o pracę pomiędzy stronami? Wniósł o uchylenie wyroku sądu II instancji w całości oraz przekazanie sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego, ewentualnie, o uchylenie wyroku w całości oraz orzeczenie co do istoty sprawy, zgodnie z żądaniem apelacji przez uwzględnienie powództwa w całości oraz zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego według norm przepisanych oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów postępowania według norm przepisanych.
