Monitor Prawa Pracy
nr 3/2015
Zakazane klauzule w umowach o odpowiedzialności materialnej pracowników
Autor jest Sędzią Sądu Okręgowego w Kielcach.
Abstrakt
Pracodawcy mają ograniczoną swobodę w zakresie umownego kształtowania praw i obowiązków swoich pracowników. W szczególności nie mogą w umowach pogarszać sytuacji pracowników w stosunku do ich uprawnień wynikających z przepisów prawa pracy. Zakazane jest więc wprowadzanie do umów dodatkowych klauzul zawierających zapisy mniej korzystne dla pracowników niż przepisy prawa pracy. Dotyczy to także postanowień umów o odpowiedzialności materialnej pracowników, której omówieniu jest poświęcone niniejsze opracowanie.
Uwagi wstępne
Zakaz pogarszania sytuacji pracowników określa art. 18 KP. Zgodnie z § 1 tego przepisu postanowienia umów o pracę oraz innych aktów, na których podstawie powstaje stosunek pracy (np. mianowanie, powołanie, spółdzielcza umowa o pracę), nie mogą być mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy. Ponadto – jak wynika z § 2 – w razie zastosowania w umowach postanowień mniej korzystnych dla pracownika niż przepisy prawa pracy postanowienia te stają się nieważne i zamiast nich stosuje się odpowiednie przepisy prawa pracy. Przepis ten odnosi się wprawdzie wprost tylko do umów i innych aktów, na mocy których powstaje stosunek pracy, to jednak powszechnie przyjmuje się, że ma on odpowiednie zastosowanie także do innych umów związanych ze stosunkiem pracy. Ma on mianowicie zastosowanie do wspólnej odpowiedzialności materialnej (art. 125 KP). Wynika to z faktu, że w aspekcie art. 18 KP umowy o odpowiedzialności materialnej należy traktować jako rodzaj klauzul modyfikujących w pewnym zakresie treść umów o pracę, a to oznacza, iż istnieją podstawy dokonywania oceny ich ważności także na mocy tego przepisu. Na dopuszczalność zastosowania tego przepisu do umów o odpowiedzialności materialnej wskazywano także w doktrynie.
Umowy o wspólnej odpowiedzialności materialnej dotyczą pracowników, którym łącznie powierzono mienie z obowiązkiem jego zwrotu lub wyliczenia się (art. 124–125 KP). Są to odrębne umowy pisemne zawierane przez kilku pracowników z ich pracodawcą, określające zasady tej odpowiedzialności. Pracodawcy powinni przy tym pamiętać, że umowa o wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników musi mieć formę pisemną. Tak też wskazywał SN w uchwale z 18.4.1988 r., stwierdzając, że nieważna jest umowa o wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za mienie zakładu pracy powierzone im łącznie, jeżeli nie została zawarta na piśmie.
Osoby, które zawarły z pracodawcą umowę o wspólnej odpowiedzialności, odpowiadają za szkodę wynikłą w powierzonym mieniu (np. niedobór towarów w magazynie), w częściach ustalonych w umowie. Najczęściej jest to określone procentowo, np. po 50%, w przypadku gdy jest dwóch magazynierów.
W praktyce niejednokrotnie zdarza się, że pracodawcy, chcąc ułatwić sobie egzekwowanie odpowiedzialności materialnej od pracowników, którym powierzono mienie, wprowadzają do umów o wspólnej odpowiedzialności niedozwolone klauzule, które pogarszają sytuację tych pracowników w porównaniu do zasad wynikających z przepisów Kodeksu pracy oraz rozporządzenia Rady Ministrów z 4.10.1974 r. w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie. Klauzule takie są jednak nieważne, co wielokrotnie podkreślał także w swoim orzecznictwie SN.
