Abstrakt

Od 17.6.2013 r. obowiązują nowe uregulowania prawne związane z rodzicielstwem pracownika, a w szczególności urlop rodzicielski. Niniejszy artykuł jest próbą analizy – zarówno bardziej teoretycznej, jak i praktycznej – tej nowej instytucji.

Uwagi wprowadzające

Nowelizacja wprowadzająca urlop rodzicielski była niewątpliwie jedną z najbardziej wyczekiwanych zmian w Kodeksie pracy. Nowa instytucja urlopu rodzicielskiego ma na celu ułatwienie rodzicom sprawowania opieki nad małym dzieckiem w kluczowym dla jego rozwoju pierwszym roku życia. Trzeba zauważyć, że uchwalenie tej zmiany sprawiło, że Polska stała się jednym z krajów, w których obowiązują najdłuższe urlopy związane z rodzicielstwem. O potrzebie funkcjonowania takiego rozwiązania z punktu widzenia pracowników świadczy ogromne zainteresowanie, jakie towarzyszyło uchwalaniu tej ustawy, szerokie dyskusje toczące się w mediach, a nawet koncentrujące się wokół projektu ruchy społeczne (protest tzw. matek pierwszego kwartału). Można więc stwierdzić, że nowelizacja ta jest odpowiedzią na ważne zapotrzebowanie społeczne. Ustawodawca z kolei, wprowadzając urlop rodzicielski, liczy zapewne na osiągnięcie określonych pozytywnych rezultatów społecznych, w szczególności na zwiększenie dzietności. Byłby to zatem element polityki prorodzinnej mającej na celu przezwyciężenie kryzysu demograficznego¹. Z drugiej strony podnoszone są ważkie argumenty dotyczące nadmiernych obciążeń pracodawców związanych z udzielaniem tak długich urlopów czy też ryzyka pogorszenia sytuacji kobiet na rynku pracy². Nowelizacja budzi więc bardzo duże emocje – od nadziei i zadowolenia rodziców, którzy będą mogli z urlopu korzystać, po sceptycyzm i obawy pracodawców.

Charakter prawny urlopu rodzicielskiego

Urlop rodzicielski jest fakultatywnym zwolnieniem od pracy udzielanym w celu sprawowania opieki nad dzieckiem w pierwszym roku jego życia. Konstrukcyjnie jest on bardzo zbliżony do dodatkowego urlopu macierzyńskiego – ma charakter fakultatywny, ten sam cel, może być wykorzystywany przez ten sam krąg osób uprawnionych, w jego czasie przysługuje zasiłek macierzyński (chociaż w innej wysokości). Od urlopu macierzyńskiego urlop rodzicielski odróżnia przede wszystkim fakultatywny charakter oraz możliwość korzystania na równi przez oboje rodziców (urlop macierzyński obejmuje również przerwę połogową, przez co w dużej części może być wykorzystywany wyłącznie przez matkę dziecka). Od urlopu wychowawczego odróżnia go zaś głównie prawo do zasiłku macierzyńskiego (podczas gdy urlop wychowawczy jest co do zasady nieodpłatny) oraz konieczność wykorzystania w sposób nieprzerwany (nawet jeżeli jest wykorzystywany w częściach, muszą one następować bezpośrednio po sobie). Zauważyć jednak należy, że mimo iż ustawodawca ukształtował urlop rodzicielski jako odrębną instytucję, to jednak wykazuje on bardzo ścisły związek z urlopem macierzyńskim i dodatkowym urlopem macierzyńskim. Urlopy te wzajemnie się warunkują. Możliwość skorzystania z urlopu rodzicielskiego jest uzależniona od uprzedniego wykorzystania dodatkowego urlopu macierzyńskiego, ten zaś można wykorzystać dopiero po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego. Na powiązania między tymi urlopami wskazuje również konieczność ich wykorzystywania bezpośrednio po sobie oraz możliwość wnioskowania z góry (art. 179¹ KP) o udzielenie wszystkich trzech urlopów w pełnej wysokości. Wobec tak ścisłych związków tych urlopów oraz wzmiankowanego wyżej podobieństwa urlopu rodzicielskiego do dodatkowego urlopu macierzyńskiego pojawia się pytanie, czy konieczne było takie „mnożenie bytów” i tworzenie odrębnych instytucji prawnych.

Rozpatrując instytucję urlopu rodzicielskiego w kontekście aktów prawa europejskiego, należy stwierdzić, że nie spełnia on wszystkich wymogów stawianych urlopowi macierzyńskiemu przez dyrektywę 92/85/EWG z 19.10.1992 r. w sprawie wprowadzenia środków służących wspieraniu poprawy w miejscu pracy bezpieczeństwa i zdrowia pracownic w ciąży, pracownic, które niedawno rodziły i pracownic karmiących piersią³. Zgodnie bowiem z jej art. 11 ust. 2 w czasie urlopu macierzyńskiego pracownica zachowuje prawo do wynagrodzenia lub odpowiedniego zasiłku, przy czym zasiłek uważa się, zgodnie z art. 11 ust. 3, za odpowiedni, jeśli co najmniej odpowiada on dochodom, które pracownica otrzymywałaby w przypadku przerwy w pracy spowodowanej stanem zdrowia (a zatem w polskim ustawodawstwie co najmniej 80% podstawy wymiaru zasiłku), podczas gdy wysokość zasiłku macierzyńskiego w czasie urlopu rodzicielskiego wynosi co do zasady 60%. Ponadto z art. 8 dyrektywy 92/85 wynika, że co najmniej 14 tygodni nieprzerwanego urlopu macierzyńskiego musi być zapewnione pracownicom, podczas gdy urlop rodzicielski może być wykorzystywany na równi przez oboje rodziców i w częściach krótszych niż 14 tygodni. Powstaje zatem pytanie, czy urlop rodzicielski spełnia kryteria urlopu rodzicielskiego, o którym mowa w dyrektywie Rady 2010/18/UE w sprawie wdrożenia zmienionego porozumienia ramowego dotyczącego urlopu rodzicielskiego zawartego przez BUSINESSEUROPE, UEAPME, CEEP i ETUC oraz uchylającej dyrektywę 96/34/WE⁴. Pewną wątpliwość w tym względzie może budzić brzmienie klauzuli 2 ust. 1 tej dyrektywy, zgodnie z którym prawo do urlopu przysługuje do czasu osiągnięcia przez dziecko pewnego wieku – wynoszącego maksymalnie 8 lat – który zostanie określony przez państwa członkowskie lub partnerów społecznych. W przypadku nowej instytucji urlopu rodzicielskiego nie ma wskazanej wprost górnej granicy wieku dziecka, do której z urlopu takiego można skorzystać. Mowa jedynie o tym, że musi on być wykorzystany bezpośrednio po dodatkowym urlopie macierzyńskim. Górną granicę wieku dziecka można wywnioskować pośrednio z maksymalnego wymiaru urlopu rodzicielskiego wynoszącego 26 tygodni. Skoro musi on być wykorzystany po dodatkowym urlopie macierzyńskim udzielonym w pełnym wymiarze, a jego maksymalny wymiar wynosi 26 tygodni, zatem górną granicą korzystania z urlopu rodzicielskiego będzie osiągnięcie przez dziecka roku życia (inaczej będzie w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie – ze względu na [...]