Abstrakt

Niniejsze opracowanie poświęcone jest analizie instytucji okresów zaliczanych do stażu pracy. Jego celem jest ustalenie ratio legis wprowadzenia instytucji okresów zaliczalnych, a także próba udzielenia odpowiedzi na pytania, w jakim celu zostały one wprowadzone do prawa pracy i czy można generalnie uzasadnić, dlaczego poszczególne okresy są zaliczane do stażu pracy, a inne nie.

Uwagi wstępne

Staż pracy jest instytucją prawa pracy wpływającą na każdy z etapów zatrudnienia – począwszy od zawierania umowy o pracę (w kontekście nabytych wcześniej uprawnień), przez pozostawanie w stosunku pracy (staż pracy wpływa m.in. na długość urlopu wypoczynkowego), aż do jego rozwiązania (wpływa m.in. na długość okresu wypowiedzenia oraz wysokość odprawy). Od stażu pracy pracownika zależą np. dodatkowe składniki wynagrodzenia, nagrody, premie czy chociażby wymiar przysługującego pracownikowi urlopu wypoczynkowego.

Staż pracy jest związany przede wszystkim z pozostawaniem w pracowniczym stosunku pracy, który na podstawie zapisów Kodeksu pracy musi być rozumiany szeroko (art. 2 KP). Drugim czynnikiem wpływającym na staż pracy jest upływ czasu, który przez fakt, iż nie da się go zatrzymać, jest całkowicie niezależny od woli i zachowania ludzi¹. Definicja stażu pracy autorstwa L. Florka odwołuje się głównie do upływu czasu – „za staż pracy sensu stricto należy uznać z reguły okres (upływ czasu) istnienia więzi prawnej opartej na stosunku pracy. Wyjątkowo zaś w zakresie określonym w przepisach, pojęcie stażu pracy związane jest z faktycznym jej świadczeniem, a także otrzymywaniem wynagrodzenia i rozmiarem zatrudnienia”².

Podstawą stażu pracy powinien być przede wszystkim okres zatrudnienia, jednakże przepisy prawa pracy przewidują również inne okresy zaliczane do staży pracy, czyli tzw. okresy zaliczalne. Dlatego na staż pracy de facto składają się dwa elementy. Po pierwsze, okresy istnienia stosunku pracy. Po drugie, okresy pozostawania poza stosunkiem pracy doliczane do okresu zatrudnienia.

Definicja i podział okresów zaliczalnych

Definicja okresu zaliczalnego powinna wyglądać następująco: jest to okres pozostawania poza stosunkiem pracy, który na mocy konkretnego przepisu prawa jest wliczany do okresu zatrudnienia. Może on mieć znaczenie dla ustalenia zakresu uprawnień pracowniczych, ale w czasie jego trwania pracownik nie nabywa nowych uprawnień.

Podkreślić należy, że zaliczenie okresu braku świadczenia pracy do stażu pracy jest możliwe tylko w przypadku wyraźnego uregulowania ustawowego. Katalog okresów zaliczalnych ma charakter zamknięty. Ponadto należy zauważyć, że w przepisach prawa brak jest wymogu zachowania jakiejkolwiek proporcji pomiędzy okresem zaliczalnym a okresem zatrudnienia. Rozwijając ten wątek, można przykładowo wskazać, że wiele lat działalności rolniczej czy służby wojskowej i tylko miesiąc pozostawania w zatrudnieniu w stosunku pracy spowoduje, że wszystkie te okresy podlegają sumowaniu i zaliczeniu do pracowniczego stażu pracy. Jest to konstrukcja zupełnie odmienna od tej obowiązującej na gruncie przepisów emerytalnych, gdzie okresy składkowe i nieskładkowe muszą pozostawać w określonej proporcji.

Okresy zaliczalne stanowią dość zróżnicowaną grupę, zarówno jeśli chodzi o ich charakter, jak i zakres oraz warunki wliczania do stażu pracy. Należy zauważyć, że niektóre okresy zaliczalne są wliczane do ogólnego stażu pracy, a niektóre wlicza się tylko do nabycia konkretnych uprawnień związanych z pozostawaniem w zatrudnieniu. W tym drugim przypadku odpowiednim przykładem są okresy nauki, które podlegają wliczeniu tylko do stażu pracy wpływającego na wymiar urlopu wypoczynkowego, ale już nie do innych uprawnień związanych z długością stażu. Należy zgodzić się z poglądem wyrażonym w doktrynie, że okresy zaliczalne mają akcesoryjny charakter – uprawnienia pracownicze powstają w czasie trwania stosunku pracy, a nie okresów zaliczalnych do stażu pracy³.

K. Rączka zaproponował podział okresów zaliczalnych na dwie grupy:

1) tzw. powszechne okresy zaliczalne doliczane do stażu pracy w zakresie wszelkich uzależnionych od niego uprawnień pracowniczych, np.: okres czynnej służby wojskowej, okres służby w policji, okres działalności kombatanckiej.

2) tzw. szczególne okresy doliczane do stażu w zakresie poszczególnego uprawnienia, np.: uzależnienie wymiaru urlopu wypoczynkowego oraz nagrody jubileuszowej od stażu pracy.

Można też wskazać podział okresów zaliczalnych ze względu na ich istotę. Na podstawie tego kryterium wyodrębnić można okres aktywności zawodowej zbliżony swym charakterem do świadczenia pracy na podstawie stosunku pracy oraz inne okresy niezwiązane z wykonywaniem jakiejkolwiek pracy⁴.

Podstawy wliczania do stażu pracy okresów zaliczalnych są [...]