Abstrakt

Jak wynika z obowiązujących przepisów, podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne nie stanowi przychód w postaci świadczenia finansowanego ze środków przeznaczonych na cele socjalne w ramach zakładowego funduszu świadczeń socjalnych (ZFŚS). W kontekście tego uregulowania, w niniejszym opracowaniu, autor podejmuje próbę analizy w przedmiocie obowiązku składkowego świadczeń wypłacanych z ZFŚS.

Wprowadzenie

Zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych¹ przychód (w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym) uzyskany przez pracownika z tytułu stosunku pracy stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. Wyjątki od tej reguły przewiduje rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 18.12.1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe². W obszarze dotyczącym świadczeń socjalnych realizowanych przez ZFŚS zastosowanie ma wyłączenie określone w § 2 pkt 19 rozporządzenia. Przewiduje on, że podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne nie stanowi przychód w postaci świadczenia finansowanego ze środków przeznaczonych na cele socjalne w ramach ZFŚS. Jest oczywiste, że przepis ten zawiera normę prawa ubezpieczeń społecznych. Nie jest jednak jasne, w jakim stopniu koresponduje on z przepisami prawa pracy, a w szczególności z regulacją zawartą w ustawie z 4.3.1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych³.

Analiza orzecznictwa pozwala, po pierwsze, na odnotowanie w ostatnim okresie wzmożonej aktywności ZUS. Polega ona na przeprowadzaniu kontroli i wydawaniu decyzji ustalających podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne pracowników. Przedmiotem tych postępowań są świadczenia socjalne wypłacane pracownikom. Po drugie, należy zauważyć, że rozstrzygnięcia sądów nie są jednolite. Jest to wystarczająca legitymacja do podjęcia rozważań w zakreślonym temacie.

Przegląd orzecznictwa

Sąd Najwyższy dwukrotnie wypowiedział się w przedmiocie obowiązku składkowego świadczeń wypłacanych z ZFŚS. Wspólnym mianownikiem łączącym obie sprawy był zbieżny stan faktyczny. Chodziło o sytuację, gdy pracodawca wypłacał wszystkim zatrudnionym bony świąteczne w równej wysokości. Ocena prawna tego stanu faktycznego nie była tożsama. W wyroku z 16.9.2009 r.⁴ SN argumentował, że wszystkie (bez wyjątku) ulgowe świadczenia i dopłaty wypłacane z ZFŚS powinny być uzależnione od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej (art. 8 ust. 2 FundŚwSocjU). Dlatego należności wypłacone z pominięciem tej zasady nie mogą być oceniane w sensie prawnym jako świadczenie socjalne, a w konsekwencji nie korzystają z uprawnień przyznanych przez system ubezpieczeń społecznych. Sąd Najwyższy konkludował, że bony towarowe wydane w jednakowej wartości są świadczeniem dodatkowym pracodawcy, a nie wypłatą z ZFŚS. W kolejnym rozstrzygnięciu SN⁵ zawarł bardziej rozbudowane rozważania. Wskazał, że § 2 ust. 1 pkt 19 rozporządzenia określa źródło finansowania świadczeń, ale również odnosi się do zasad ich wypłaty. Użyty w rozporządzeniu zwrot „w ramach ZFŚS” koresponduje z FundŚwSocjU, ale również z regulaminem ustanawiającym zasady i warunki korzystania z usług i świadczeń. Mając na względzie, że w przedmiotowej sprawie pracownicy mieli podobną sytuację materialną i rodzinną, SN uznał, że nie doszło do uchybienia art. 8 ust. 1 FundŚwSocjU. Wskazał jednak, że naruszenie (nawet za zgodą zakładowej organizacji związkowej) określonego w regulaminie trybu rozpatrywania indywidualnych wniosków pracowników jest sprzeczne z art. 8 ust. 2 FundŚwSocjU. Oznacza to, że sporne świadczenia zostały wprawdzie wypłacone z ZFŚS, lecz nie na warunkach wynikających z regulaminu, a zatem nie mogą być uznane za świadczenia finansowane ze środków przeznaczonych na cele socjalne w ramach ZFŚS, w rozumieniu § 2 pkt 19 rozporządzenia.

W orzecznictwie SA można odnotować odmienne zapatrywanie⁶. Wprawdzie zostało ono przedstawione w stanie faktycznym, w którym wydawanie przez pracodawcę bonów świątecznych zostało zróżnicowane ze względu na sytuację rodzinną i majątkową uprawnionych, jednak sądy te kategorycznie przyjęły, że uprawnienia kontrolne ZUS ograniczają się do ustalenia, czy w regulaminie istnieje podstawa do sfinansowania tego typu świadczeń oraz do zweryfikowania, czy wypłacone świadczenia zostały sfinansowane ze środków ZFŚS. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu podkreślił, że organ rentowy nie ma uprawnień do ingerencji w zasady podziału bonów świątecznych, a w szczególności do oceny, czy zachowano kryterium materialne, życiowe i rodzinne.

Dyrektywy kierunkowe wykładni § 2 pkt 19 rozporządzenia

Przegląd orzecznictwa wizualizuje istniejące rozbieżności. Wydaje się, że między skrajnymi poglądami istnieje przestrzeń, w której można zbudować rozwiązanie kompromisowe. Punktem wyjścia jest skomponowanie dyrektyw kierunkowych umożliwiających prawidłową interpretację § 2 pkt 19 rozporządzenia.

Po pierwsze, nie można stracić z pola widzenia, że FundŚwSocjU i rozporządzenie zawierają hipotezy norm pochodzące z różnych gałęzi prawa. Oznacza to, że mogą one korespondować ze sobą jedynie częściowo, a więc pozostawać ze sobą w stosunku interferencji. Autonomia prawa ubezpieczeń społecznych może korygować znaczenie konstrukcji prawnych właściwych prawu pracy. Wystarczy wspomnieć, że normy regulujące to prawo muszą mieć charakter bezwzględnie obowiązujący i niezawierający elementu uznaniowego i ocennego⁷. Implikuje to [...]