Abstrakt

W niniejszym opracowaniu przedmiotem analizy będzie zagadnienie wpływu upadłości pracodawcy na roszczenia pracownika o odszkodowanie z umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. W przypadku ogłoszenia upadłości pracownika (bez względu na to, czy według przepisów o upadłości konsumenckiej czy o upadłości przedsiębiorcy) pracownik zachowuje bowiem swoje roszczenie względem pracodawcy. Dodać należy, że ogłoszenie upadłości pracownika nie pozbawia go zdolności do nawiązania stosunku pracy.

Zagadnienia wstępne

Przepisy Kodeksu pracy wprowadziły konstrukcję umowy (klauzuli) o zakazie konkurencji, za odszkodowaniem, po ustaniu stosunku pracy z pracownikiem (art. 101² KP)¹. Umowy o zakazie konkurencji pro futuro towarzyszą również umowom cywilnoprawnym, a podstawy prawnej do ich zawierania powinno się doszukiwać w art. 353¹ KC. Należy przy tym zaznaczyć, że ani przepisy Kodeksu pracy, ani przepisy ustawy z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze² nie odnoszą się jednoznacznie do kwestii wpływu upadłości pracodawcy na umowy o zakazie konkurencji.

Z istoty rzeczy upadłość pracodawcy będzie, co do zasady, tzw. upadłością przedsiębiorcy³. Przy czym nie wszyscy pracodawcy, którzy mogą stosować konstrukcję umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, mają tzw. zdolność upadłościową (art. 5 i 6 PrUpadNapr).

W orzecznictwie sądowym wielokrotnie rozstrzygano kwestie sporne co do klauzuli konkurencyjnej na korzyść byłych pracowników⁴. Niemniej upadłość pracodawcy jest stanem o charakterze wyjątkowym, którego celem jest jak najpełniejsze zaspokojenie ogółu wierzycieli (art. 2 PrUpadNapr). Interesy poszczególnych pracowników czy nawet interesy ogółu pracowników nie mają w postępowaniu upadłościowym znaczenia priorytetowego. Zaznaczyć przy tym należy, że w praktyce obrotu prawnego umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy mają raczej charakter elitarny niż masowy.

Analizowane zagadnienie dotyczy problematyki ustania umowy o zakazie konkurencji. Nie budzi większych wątpliwości stwierdzenie, że strony mogą rozwiązać klauzulę konkurencyjną pro futuro na mocy oświadczeń woli obu stron albo przy zastosowaniu mechanizmu cywilnoprawnego takiego jak uprawnienie kształtujące⁵. Ponadto zgodnie z art. 101² § 2 KP zakaz konkurencji po ustaniu stosunku pracy przestaje obowiązywać nie tylko z upływem terminu, na jaki została zawarta umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, ale także „w razie ustania przyczyn uzasadniających taki zakaz”. Pojawia się zatem pytanie, czy ogłoszenie upadłości pracodawcy wiąże się z ustaniem przyczyn uzasadniających taki zakaz.

Należy w tym miejscu podnieść, że zaawizowana problematyka wymaga osobnego omówienia w odniesieniu do upadłości likwidacyjnej, jak też do upadłości układowej. Szczególne problemy prawne powstaną w zależności od tego, jaka jest ustalona w umowie relacja czasu powstrzymywania się od działalności konkurencyjnej za odszkodowaniem, po ustaniu stosunku pracy, względem daty ogłoszenia upadłości. Ponadto poprawna analiza problemu powinna uwzględniać nie tylko płaszczyznę regulacji art. 101² § 2 KP, ale także przynajmniej regulację art. 129, 128 i 84 PrUpadNapr. Istniejący stan prawny pozwala bowiem zarówno na unicestwienie, jak i na ograniczenie roszczenia odszkodowawczego z umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy.

Co ważne z punktu widzenia poruszanego tu tematu, system prawa w różny sposób chroni uczciwą konkurencję. Oprócz bezpośredniej ochrony kontraktowej tworzonej na podstawie norm art. 101¹ i nast. KP ustawodawca chroni konkurencję np. przez art. 11 ustawy z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji⁶. Sąd Najwyższy w wyroku z 8.8.2007 r.⁷ trafnie wskazał, że „konieczność przestrzegania przez byłego pracownika przepisów ustawy z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (…) nie jest równoznaczna z zakazem konkurencji po ustaniu stosunku pracy, o którym mowa w art. 101² § 1 KP”. Rozłączność ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji i umowy o zakazie konkurencji obrazuje także wyrok SN z 25.1.2007 r.⁸, zgodnie z którym „zwolnienie byłych pracowników z zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy nie jest równoznaczne z godzeniem się przez byłego pracodawcę na ujawnienie (upowszechnienie) tych informacji przez pracowników lub na uczynienie z nich dowolnego użytku, zwłaszcza sprzecznego z interesem pracodawcy”. Sąd Najwyższy wskazał dalej, że „także po rozwiązaniu stosunku pracy byli pracownicy zobowiązani są do zachowania w tajemnicy posiadanych informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa” (art. 11 ZwNieKonkU). W konsekwencji stosowny interes pracodawcy podlega ochronie prawnej niezależnie od zawarcia umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Niemniej w praktyce bardzo często umowa o zakazie konkurencji stanowi faktyczny instrument dodatkowego wynagradzania pracownika i czynnik dodatkowego uposażenia pracownika niekiedy przeważa nad względami ochrony interesów pracodawcy w związku z zakazem konkurencji.

Roszczenia z umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy w przypadku upadłości likwidacyjnej pracodawcy a treść art. 101² § 2 KP

1. Skutki upadłości likwidacyjnej dla stosunku pracy

Na wstępie wypada zaznaczyć, że upadłość likwidacyjna generuje szczególne i daleko idące skutki dla stosunku pracy. W myśl art. 41¹ § 1 KP w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy nie stosuje się art. 38, 39 i 41 KP ani przepisów szczególnych dotyczących ochrony pracowników przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem umowy o pracę. Ponadto w myśl art. 41¹ § 2 KP w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy umowa o pracę zawarta na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy może być rozwiązana przez każdą ze stron za dwutygodniowym wypowiedzeniem. Ogłoszenie upadłości pracodawcy nie oznacza jednak automatycznego wygaśnięcia umowy o pracę z mocy samego prawa z chwilą ogłoszenia upadłości likwidacyjnej pracodawcy (podczas gdy np. umowa zlecenia, w ramach której upadły był mandantem, wygasa z mocy prawa z chwilą ogłoszenia upadłości likwidacyjnej – art. 102 ust. 1 PrUpadNapr)⁹.

Zgodnie z art. 342 ust. 1 pkt 2 PrUpadNapr w tzw. kategorii drugiej, w ramach podziału funduszów masy upadłości, zaspakaja się przypadające za czas przed ogłoszeniem upadłości należności ze stosunku pracy. Warto dodać, że [...]