Abstrakt

Ustawodawca, chcąc wyeliminować sprzeczności pomiędzy orzeczeniami sądów karnych a orzeczeniami sądów cywilnych, wprowadził m.in. instytucję prejudycjalności.

W niniejszym opracowaniu autor omawia bardzo istotny problem praktyczny, jakim jest związanie sądu cywilnego, a zatem również sądu pracy, prawomocnym wyrokiem skazującym za naruszenie obowiązków z zakresu bhp. Skazując sprawcę za to przestępstwo, sąd karny musi ustalić, że pokrzywdzony w czasie popełnienia przestępstwa był zatrudniony w ramach stosunku pracy.

Uwagi wstępne

W orzecznictwie i piśmiennictwie dominuje pogląd, ustalony na gruncie art. 11 KPC, że prawomocny wyrok skazujący, w zakresie ustaleń faktycznych zawartych w jego sentencji co do popełnienia przestępstwa, ma moc wiążącą dla sądu w sprawie cywilnej¹. W większości wypowiedzi przyjmuje się, że to związanie dotyczy także osób, niemających statusu strony w postępowaniu karnym, w którym wydano wyrok skazujący². Uznając taki pogląd za trafny, należałoby przyjąć, że prawomocny wyrok skazujący za przestępstwo naruszenia obowiązków z zakresu bhp (art. 220 KK) wiąże sąd w postępowaniu cywilnym (art. 11 KPC) również co do tego, że pokrzywdzony tempore criminis był zatrudniony w ramach stosunku pracy³. Okazuje się jednak, że tak kategoryczna teza może być w niektórych przypadkach wielce dyskusyjna.

Ogólnie o prejudycjalności wyroku skazującego

U podstaw uzasadnienia związku sprawy cywilnej ze sprawą karną jest jedność jurysdykcji sądowej w zakresie spraw cywilnych i spraw karnych⁴. W jej ramach ustawodawca dąży do eliminowania sprzeczności pomiędzy orzeczeniami sądów karnych a orzeczeniami sądów cywilnych m.in. przez instytucję prejudycjalności. Związanie sądu cywilnego, przewidziane w art. 11 KPC, nie wynika z istoty obu procesów, lecz jest rezultatem konkretnego rozwiązania ustawowego ograniczającego samodzielność sądu cywilnego zwłaszcza w zakresie swobodnej oceny dowodów i zasady bezpośredniości⁵. Z uwagi na to, że związanie sądu cywilnego wyrokiem karnym stanowi wyjątek od zasady swobodnej oceny dowodów, art. 11 KPC nie może być interpretowany w sposób rozszerzający⁶.

Określając charakter prawny związania sądu cywilnego wyrokiem skazującym, warto mieć na względzie różne zasady procedowania obowiązujące w postępowaniach: karnym i cywilnym. W szczególności przypisanie oskarżonemu winy w postępowaniu karnym wymaga w każdym przypadku przełamania zasady domniemania jego niewinności i udowodnienia faktu popełnienia przestępstwa w sposób uwzględniający zakaz stosowania domniemań faktycznych i analogii na niekorzyść oskarżonego oraz zasadę in dubio pro reo (art. 5 § 2 KPK). Te reguły nie obowiązują w postępowaniu cywilnym. Zasada, że ten, kto z danego faktu wywodzi skutki prawne, powinien ten fakt udowodnić, nie wyklucza możliwości powołania się na domniemanie faktyczne czy dowód prima facie z niekorzystnym dla pozwanego skutkiem. Dlatego nieudowodnione według reguł postępowania karnego w procesie karnym fakty mogą być – na podstawie tych samych dowodów i twierdzeń – uznane za dowiedzione w postępowaniu cywilnym. Zastosowanie w danym przypadku konkretnych zasad postępowania karnego może doprowadzić do uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania karnego, choć w postępowaniu cywilnym powód mógłby tymi samymi dowodami i twierdzeniami wykazać zasadność swoich roszczeń. Dlatego wyroki sądu karnego uniewinniające lub umarzające postępowanie nie wiążą sądu cywilnego. Z tych samych powodów prawomocny wyrok skazujący za przestępstwo nieumyślne nie wyłącza w świetle art. 11 KPC możliwości ustalenia w postępowaniu cywilnym, że sprawca działał umyślnie⁷, czy też dokonywania przez sąd cywilny innych ustaleń dalej idących na niekorzyść uprzednio oskarżonego, a obecnie pozwanego, niż wynikałoby to z treści wyroku karnego skazującego. Związanie treścią wyroku skazującego dotyczy bowiem wyłącznie pozytywnie ustalonych w jego sentencji znamion przestępstwa⁸.

Wszelkie wyroki skazujące wiążą sąd cywilny – zarówno wydane po przeprowadzeniu rozprawy głównej, jak i wydane na posiedzeniu. W szczególności, wiążące sąd w postępowaniu cywilnym są skazujące wyroki zaoczne oraz wyroki wydawane w następstwie uwzględnienia wniosku oskarżonego o wydanie wyroku skazującego (art. 387 KPK), a także wyroki nakazowe i wydawane na posiedzeniu, na którym sąd uwzględnił wniosek prokuratora o wydanie wyroku skazującego (art. 335 KPK)⁹. Nie wiąże sądu cywilnego wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne, który – tak jak wyroki: umarzający postępowanie karne i uniewinniający – może stanowić w postępowaniu cywilnym dowód z dokumentu urzędowego, podlegający swobodnej ocenie przez sąd¹⁰.

Z prejudycjalnego charakteru wyroku skazującego wynika, że strony procesu cywilnego w zasadzie nie mogą prowadzić dowodów na okoliczności sprzeczne z opisem czynu przypisanego skazanemu wyrokiem sądu karnego¹¹. Okoliczności, którymi związany jest sąd cywilny, nie mogą być przedmiotem postępowania dowodowego, a tym samym oceny sądu. Sąd w postępowaniu cywilnym dokonuje tylko subsumcji pod odpowiedni przepis prawa materialnego cywilnego wiążących ustaleń wynikających z wyroku karnego oraz ewentualnych własnych ustaleń dotyczących pozostałych okoliczności istotnych w rozpoznawanej sprawie¹². Skutkiem tego często w doktrynie i orzecznictwie podkreśla się, że wyłączona jest możliwość obrony pozwanego sprzecznej z ustaleniami wyroku sądu karnego, a także podniesienia przez niego zarzutu pozbawienia możliwości obrony w tym zakresie¹³. Dodatkowo podnosi się, że zd. 2 art. 11 KPC wyraża tylko to, że osoba ponosząca odpowiedzialność za cudze czyny może, bez podważania ustaleń prawomocnego wyroku skazującego, bronić się wszelkimi zarzutami przysługującymi jej z mocy przepisów prawa cywilnego, do obalenia tych ustaleń może zaś dojść tylko przez wzruszenie prawomocnego wyroku karnego za pomocą nadzwyczajnych środków zaskarżenia¹⁴. Bezwzględne przyjmowanie takiego zapatrywania, w konkretnej sprawie spowodować jednak może, że pozwany, który nie miał żadnego wpływu na wydanie wyroku skazującego wiążącego sąd cywilny, będzie pozbawiony możliwości stawiania twierdzeń, których dowiedzenie uwolniłoby go od [...]