Abstrakt
Przedmiotem niniejszego opracowania jest ukazanie zmian przepisów regulujących kwestię wytaczania powództw oraz wstępowania do postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych przez organizacje związkowe. Celem opracowania jest również analiza aktualnie obowiązującej regulacji w tym przedmiocie, która weszła w życie 3.5.2012 r.
Rys historyczny
W Polsce udział organizacji społecznych w postępowaniu cywilnym został wprowadzony po raz pierwszy do Kodeksu postępowania cywilnego w 1964 r.1. Do 1985 r. dział Kodeksu postępowania cywilnego dotyczący postępowania odrębnego w sprawach o roszczenia pracowników nie zawierał regulacji dotyczących uczestnictwa organizacji społecznych w tych sprawach. Problematyka ta była unormowana w art. 61 KPC, który do 30.6.1985 r. stanowił, że w sprawach o roszczenia alimentacyjne oraz o roszczenia pracowników ze stosunku pracy, jak również o naprawienie szkód powstałych w wyniku wypadku w zatrudnieniu lub choroby zawodowej, organizacje społeczne ludu pracującego, których zadanie nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, mogą wytaczać powództwa na rzecz obywateli. Wykaz tych organizacji ustalał Minister Sprawiedliwości (§ 1). W tego rodzaju sprawach organizacja społeczna mogła również wstąpić do postępowania w każdym jego stadium (art. 61 § 2 KPC). Na podstawie tej regulacji powszechnie przyjmowano, że do wszczęcia postępowania oraz wstąpienia do toczącego się postępowania przez organizację społeczną nie jest wymagana zgoda obywatela (powoda). Dotyczyło to wszystkich spraw, w których te organizacje mogły brać udział2. Pogląd ten odnosił się również do związków zawodowych, ponieważ w wykazie organizacji społecznych Ministra Sprawiedliwości wskazane były również organizacje związkowe.
Ustawą z 18.4.1985 r.3 znowelizowano Kodeks postępowania cywilnego. Nowelizacja ta, obowiązująca od 1.7.1985 r., zmodyfikowała i przeniosła do art. 462 KPC uregulowanie uprawnień organizacji społecznych w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych dotyczących udziału w postępowaniu cywilnym. Zgodnie z ówczesnym brzmieniem art. 462 KPC, „w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych organizacje społeczne, o których mowa w art. 61, mogą powodować wszczęcie postępowania na rzecz pracowników oraz ubezpieczonych. Przepisy art. 61–63 stosuje się odpowiednio”. Przepis ten obowiązywał w powołanym brzmieniu do 1.6.1996 r., kiedy zmieniono go w związku z uregulowaniem udziału inspektora pracy w postępowaniu o ustalenie istnienia stosunku pracy. Od 2.6.1996 r. art. 462 KPC stanowił, że w „sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych organizacje społeczne, o których mowa w art. 61, a także inspektorzy pracy w zakresie określonym w art. 63 § 1 KPC mogą powodować wszczęcie postępowania na rzecz pracowników oraz ubezpieczonych. Przepisy art. 61–63 stosuje się odpowiednio”4. Ponieważ art. 462 KPC dla określenia organizacji społecznej uprawnionej do działania na rzecz pracowników i ubezpieczonych zawierał odesłanie do art. 61 KPC, oznaczało to, że nadal były to organizacje wskazane w rozporządzeniu przez Ministra Sprawiedliwości.
Kolejna nowelizacja, wprowadzona ustawą z 2.7.2004 r.5 (obowiązująca od 5.2.2005 r. do 2.5.2012 r.), nie zmieniła bezpośrednio art. 462 KPC, ale innego znaczenia nabrało zawarte w nim odesłania do art. 61 KPC. Z art. 61 KPC usunięto bowiem upoważnienie dla Ministra Sprawiedliwości do ustalenia wykazu organizacji społecznych uprawnionych do wytoczenia powództwa na rzecz obywateli. W rezultacie do wytaczania powództw i (lub) wstępowania do postępowania uprawnione stały się wszystkie organizacje społeczne odpowiadające warunkom określonym w Kodeksie postępowania cywilnego, a więc organizacje, których zadanie statutowe nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej6. Jak zauważył SN w postanowieniu z 26.5.2010 r.7, prawo związków zawodowych do wszczęcia postępowania lub przystąpienia do niego nie wynika z samego faktu bycia związkiem zawodowym, lecz z faktu, że związek zawodowy jest organizacją społeczną, której zadanie statutowe nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej (art. 8 KPC). Artykuł 462 KPC upoważniał do działania na równych prawach związki zawodowe i inne organizacje społeczne spełniające wymagania z art. 8 KPC.
Wspomniana ustawa nowelizująca z 2.7.2004 r. dodała również do art. 61 KPC nowy przepis – § 4. Zgodnie z nim organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy ochrona równości oraz niedyskryminacji przez bezpodstawne bezpośrednie lub pośrednie zróżnicowanie praw i obowiązków obywateli, mogą w sprawach o roszczenia z tego zakresu wytaczać za zgodą obywateli powództwa na ich rzecz oraz, za zgodą powoda, wstępować do postępowania w każdym jego stadium.
Ostatnia nowelizacja art. 462 KPC wprowadzona ustawą z 16.9.2011 r.8, która weszła w życie 3.5.2012 r., zmodyfikowała zasady udziału organizacji społecznych (w tym związków zawodowych) w postępowaniu cywilnym. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 462 KPC, „w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych organizacje pozarządowe w zakresie swoich zadań statutowych, za zgodą pracownika lub ubezpieczonego wyrażoną na piśmie, mogą wytaczać powództwa na rzecz pracownika lub wnosić odwołania od decyzji organów rentowych, a także, za zgodą pracownika lub ubezpieczonego wyrażoną na piśmie, przystępować do nich w toczącym się postępowaniu”. Artykuł 61 KPC stanowi, że „organizacje pozarządowe w zakresie swoich zadań statutowych mogą, za zgodą osoby fizycznej wyrażoną na piśmie, wytaczać powództwa na jej rzecz w sprawach o:
1) alimenty;
2) ochronę środowiska;
3) ochronę konsumentów;
4) ochronę praw własności przemysłowej;
5) ochronę równości oraz niedyskryminacji przez bezpodstawne bezpośrednie lub pośrednie zróżnicowanie praw i obowiązków obywateli (§ 1 art. 61 KPC).
W sprawach wymienionych w § 1 organizacje pozarządowe w zakresie swoich zadań statutowych mogą, za zgodą osoby fizycznej wyrażoną na piśmie, przystąpić do niej w toczącym się postępowaniu (art. 61 § 2 KPC). Do pozwu lub pisma obejmującego przystąpienie organizacja pozarządowa dołącza wyrażoną na piśmie zgodę osoby fizycznej (art. 61 § 4 KPC)”.
Wykładnia art. 462 KPC w uchwale SN z 9.12.2010 r.9
W świetle brzmienia art. 462 KPC obowiązującego do 2.5.2012 r. powstało zagadnienie prawne, czy związek zawodowy może wytoczyć powództwo na rzecz pracownika lub wstąpić do postępowania w każdym jego stadium w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych bez zgody tego pracownika? Pytanie to wyłoniło się przy rozpoznawaniu przez SN zażalenia strony powodowej na postanowienie SO, którym odrzucono jej apelację od wyroku SR oddalającego powództwo. W sprawie tej związek zawodowy jako powód domagał się zasądzenia na rzecz pracownika odszkodowania z tytułu dyskryminacji i wyrównania wynagrodzenia za okres, w którym pracownik ten był zatrudniony na stanowisku asystenta, będąc doktorem, a nie magistrem.
Wskazana wątpliwość zrodziła się stąd, że art. 61 § 4 KPC stanowił, że „organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy ochrona równości oraz niedyskryminacji przez bezpodstawne bezpośrednie lub pośrednie zróżnicowanie praw i obowiązków obywateli mogą w sprawach o roszczenia z tego zakresu wytaczać za zgodą obywateli powództwa na ich rzecz oraz za zgodą powoda, wstępować do postępowania, w każdym jego stadium”. Tymczasem art. 462 KPC stanowił, że „organizacje społeczne mogą powodować wszczęcie postępowania na rzecz pracowników oraz ubezpieczonych”.
Związek zawodowy wykazywał, że jego legitymacja jako powoda w sprawach z zakresu prawa pracy wynika z art. 462 KPC, w którym brak jest warunku „zgody obywateli” na wytoczenie powództwa. Ponadto, w opinii związku zawodowego, może on wnieść powództwo lub wstąpić do postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych bez zgody pracownika lub ubezpieczonego także w przypadku spraw z zakresu ochrony równości i niedyskryminacji, jeśli są one jednocześnie sprawami z zakresu prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych. W przeciwnym wypadku oznaczałoby to, że związek zawodowy, który zawarł w statucie zadanie ochrony równości i niedyskryminacji, musiałby uzyskać zgodę na wystąpienie z powództwem na rzecz pracownika, a związek, który tego nie uczynił, mógłby wystąpić z powództwem bez takiej zgody. Takie rozróżnienie nie byłoby racjonalne, ponieważ każdy związek zawodowy, broniąc praw i interesów pracowników (art. 1 ust. 1 ustawy z 23.5.1991 r. o związkach zawodowych10), chroni ich też przed nierównym traktowaniem i dyskryminacją.
Ustosunkowując się do wskazanego wyżej pytania prawnego [...]