Abstrakt

Składki na ubezpieczenie społeczne stanowią istotny element obecnego systemu ubezpieczeń społecznych. Odgrywają decydującą rolę przy ustalaniu wymiaru świadczeń ubezpieczeniowych. Cechują się także sprecyzowanym zakresem oddziaływania i problematyką o złożonej genezie.

W prezentowanym artykule – który został podzielony na dwie części – rozważania autora koncentrują się na zagadnieniu składki na społeczne ubezpieczenie wypadkowe. W bieżącym numerze, na wstępie, syntetycznie zostanie omówione ubezpieczenie wypadkowe, jako że ma ono znaczenie dla podejmowanego tematu. Następnie przedstawione będzie ogólnie pojęcie składki ubezpieczeniowej oraz rys historyczny kształtowania się składki wypadkowej. Z kolei konstrukcja, tryb ustalania stopy procentowej składki wypadkowej oraz rola, jaką w założeniu ustawodawcy ma odgrywać w zapobieganiu występowania wypadków przy pracy – zostaną omówione w części drugiej¹.

Ubezpieczenia wypadkowe – syntetycznie

Realizowana od 1.1.1999 r. reforma ubezpieczeń społecznych na mocy ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych² wyodrębniła jako jeden z rodzajów ubezpieczenia społecznego – ubezpieczenie wypadkowe. Podstawowym aktem prawnym regulującym obecnie problematykę ubezpieczenia wypadkowego jest obowiązująca od 1.1.2003 r. ustawa z 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych³.

Unormowanie WypadkiU stanowi nowy etap w kształtowaniu się ubezpieczenia wypadkowego w polskim systemie prawnym z kilku ważnych względów⁴. Podmiot WypadkiU to ubezpieczony⁵, którym zgodnie z art. 2 pkt 11 tej ustawy jest „osoba fizyczna podlegająca ubezpieczeniu wypadkowemu, a także osoba, która przed 1.1.1999 r. podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, z wyłączeniem osób podlegających ubezpieczeniu społecznemu rolników”. Zakres podmiotowy obowiązku ubezpieczenia wypadkowego został szczegółowo określony w SysUbSpołU. Ustalając krąg podmiotów podlegających temu obowiązkowi, ustawodawca przyjął zasadę, zgodnie z którą są to wszystkie osoby objęte obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z wyjątkiem osób enumeratywnie wymienionych w ustawie. W związku z tym ubezpieczeniu wypadkowemu albo podlega się obowiązkowo, albo jest się z tego ubezpieczenia wyłączonym⁶.

Istotnym elementem regulacji WypadkiU jest również modernizacja pojęcia wypadku przy pracy⁷. Ze względu na znacznie szerszy zakres podmiotowy nowej ustawy – obejmujący ogół osób objętych ubezpieczeniem społecznym⁸ – ustawodawca wyodrębnił dwie kategorie wypadków przy pracy, mianowicie pracownicze i niepracownicze wypadki przy pracy (dotyczące innych kategorii ubezpieczonych niż pracownicy). Za pracowniczy wypadek przy pracy art. 3 ust. 1 WypadkiU uznaje zdarzenie nagłe wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą. Za niepracowniczy wypadek przy pracy uważa się natomiast zgodnie z art. 3 ust. 3 WypadkiU nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z danego tytułu.

W celu usprawnienia procesu wypłaty świadczeń WypadkiU wprowadziła wiele regulacji o charakterze proceduralnym. Ubezpieczenie wypadkowe obejmuje obecnie ryzyko wystąpienia wypadku przy pracy, wypadku przy wykonywaniu innej działalności, ryzyko choroby zawodowej, oraz – w stosunku do pracowników – wypadku zrównanego z wypadkiem przy pracy⁹. Z ochrony objętej ubezpieczeniem wypadkowym zostały wyłączone wypadki w drodze do pracy lub z pracy¹⁰ oraz wypadki w tzw. szczególnych okolicznościach¹¹. W konsekwencji powyższych ustaleń ustawowych ubezpieczenie wypadkowe ma na celu ochronę wszystkich skutków w zakresie zdolności do pracy, tj. takich zdarzeń w życiu ubezpieczonego, jak choroba, kalectwo lub śmierć, jeśli pozostają w związku z uczestnictwem w procesie pracy¹².

Świadczenia określone w art. 6 WypadkiU przysługują z funduszu wypadkowego zasilanego odrębną składką wypadkową, wyodrębnionego w ramach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i są wypłacane przez ZUS. Tym samym ustawodawca zrezygnował z podziału świadczeń wypadkowych na przysługujące od pracodawcy i od ZUS, obciążając tym rodzajem ryzyka ZUS¹³. Tytułem dygresji należy przypomnieć, że odpowiedzialność pracodawcy za szkody poniesione przez pracowników w związku z procesem pracy przeszła znamienną ewolucję. W ustawodawstwie powojennym odpowiedzialność pracodawcy za szkody powstałe w następstwie wypadku przy pracy i choroby zawodowej ukształtowana była na zasadzie winy. Uzyskanie od podmiotu zatrudniającego świadczeń odszkodowawczych uzależnione było od wykazania pracodawcy zawinionego działania lub zaniechania, w następstwie którego doszło do wypadku. Istotna zmiana nastąpiła w 1968 r. Odpowiedzialność odszkodowawczą oparto na zasadzie ryzyka zbliżonego do ryzyka absolutnego, tym samym gwarantując poszkodowanym osobom uzyskanie „świadczeń wypadkowych” prawie w każdym przypadku, niezależnie od okoliczności wypadku¹⁴. Na gruncie kolejnej ustawy wypadkowej z 1975 r. wypracowano koncepcję odpowiedzialności cywilnoprawnej pracodawcy. W sytuacji gdy świadczenia ubezpieczeniowe nie rekompensowały całości szkody, reguły cywilnoprawne były dodatkowym instrumentem ochrony interesów poszkodowanego pracownika. Dopuszczona była odpowiedzialność na zasadzie ryzyka lub na zasadzie winy. W razie całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej lub zmniejszenia się widoków na przyszłość osoba poszkodowana mogła domagać się renty, natomiast w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia poszkodowany mógł dochodzić zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną szkodę¹⁵. Obecnie obowiązująca WypadkiU, należne poszkodowanym świadczenia włącza do konstrukcji ubezpieczenia społecznego. Utrzymuje jednak obciążenie pracodawcy na rzecz pracownika, który uległ wypadkowi przy pracy, obowiązkiem wypłacenia mu odszkodowania za przedmioty utracone lub uszkodzone wskutek wypadku przy pracy, jednocześnie przenosząc tę regulację do art. 237¹ § 2 KP¹⁶.

Pojęcie składki ubezpieczeniowej

Prezentowany model ubezpieczenia wypadkowego charakteryzuje się także odrębną składką ubezpieczeniową. Przepisy prawa ubezpieczeń społecznych nie definiują [...]