Abstrakt

W dniu 31.5.2012 r. weszła w życie ustawa z 10.5.2012 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych¹, a wraz z nią nowe przepisy dotyczące odpowiedzialności za naruszenie obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne.

W niniejszym opracowaniu autor podejmuje próbę oceny, czy ustawodawca właściwie wykorzystał dany mu czas na stworzenie odpowiednio funkcjonujących instrumentów karania² za nienależyte wykonywanie obowiązku opłacania składek przez pracodawców i innych płatników³. Ocena ta nie sprowadza się li tylko do problemu usunięcia z systemu prawnego możliwości podwójnego karania za nieopłacanie składek, ale obejmuje też zagadnienie spójności środków stosowanych względem płatników, którzy niewłaściwie wykonują lub w ogóle nie wykonują ustawowych obowiązków w tym zakresie.

Uwagi wstępne

Nowelizacja ww. ustaw była konsekwencją stwierdzenia przez TK w wyroku z 18.11.2010 r.⁴, że art. 218 § 1 KK, a także art. 98 ust. 1 pkt 1 i art. 98 ust. 2 oraz art. 24 ust. 1 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych⁵ przez to, że dopuszczają wobec tej samej osoby fizycznej, za ten sam czyn, odpowiedzialność za przestępstwo lub odpowiedzialność za wykroczenie, a jednocześnie dodatkową opłatę, są niezgodne m.in. z art. 2 Konstytucji. Wszystkie przepisy uznane za niekonstytucyjne 31.5.2012 r. straciły moc. W uzasadnieniu do wymienionego wyroku TK podkreślił, że karanie za nienależyte wypełnianie obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne jest bardzo istotne zarówno dla państwa, jak i obywateli. Dlatego też odroczył utratę mocy obowiązującej niekonstytucyjnych przepisów na okres 18 miesięcy, począwszy od dnia publikacji wyroku⁶.

Mechanizm uniknięcia podwójnego karania i inne zmiany wprowadzone ustawą nowelizującą

Niewątpliwie przepisami ustawy nowelizującej wprowadzono do systemu prawa mechanizm uniknięcia podwójnego karania za naruszenie obowiązku opłacania składek, a to za pomocą art. 24 ust. 1b–1d SysUbSpołU. Przepisy te normują trzy kolejne sytuacje:

1) płatnik został skazany prawomocnym wyrokiem za nieopłacenie składek lub opłacenie ich w zaniżonej wysokości, zanim ZUS wszczął postępowanie w sprawie wymierzenia dodatkowej opłaty na podstawie art. 24 ust. 1a SysUbSpołU – wówczas za ten sam czyn dodatkowej opłaty nie wymierza się, a postępowania o wymierzenie opłaty się nie wszczyna;

2) wobec płatnika wszczęto postępowanie w sprawie o przestępstwo lub wykroczenie dotyczące nieopłacenia składek lub opłacenia ich w zaniżonej wysokości już po wszczęciu postępowania przez ZUS w sprawie wymierzenia dodatkowej opłaty na podstawie art. 24 ust. 1a SysUbSpołU – wówczas ZUS zawiesza prowadzone postępowanie w części dotyczącej tego samego czynu do dnia zakończenia postępowania w sprawie o przestępstwo lub wykroczenie, a w razie skazania za przestępstwo albo wykroczenie w sprawie o ten sam czyn – ZUS umarza postępowanie o wymierzenie dodatkowej opłaty;

3) płatnikowi wymierzono dodatkową opłatę, a już po wydaniu decyzji przez ZUS płatnik został skazany za przestępstwo lub wykroczenie polegające na nieopłaceniu tych samych składek lub opłaceniu ich w zaniżonej wysokości – wówczas decyzję o wymierzeniu dodatkowej opłaty za ten sam czyn uchyla się z urzędu, a pobraną opłatę zwraca się płatnikowi niezwłocznie wraz z odsetkami, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego od dnia pobrania dodatkowej opłaty.

Zaakcentować należy, że wszystkie te reguły dotyczą płatnika będącego osobą fizyczną – tylko taki płatnik może być sprawcą przestępstwa lub wykroczenia⁷ i dlatego tylko tego płatnika dotyczy mechanizm uniknięcia podwójnego karania.

Przepisy art. 24 ust. 1b–1d SysUbSpołU ustanawiające powyższe reguły są tak sformułowane, że pozwalają – w związku z odesłaniem zawartym w art. 32 SysUbSpołU – wyłączyć możliwość podwójnego karania także w odniesieniu do naruszenia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy (FP), Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych (FGŚP) oraz Fundusz Emerytur Pomostowych (FEP). Płatnicy będący osobami fizycznymi mogą być bowiem również sprawcami wykroczeń związanych z nieopłacaniem tychże składek.

Oprócz wprowadzenia w życie mechanizmu uniknięcia podwójnego karania za naruszenie obowiązku opłacania składek na rachunek ZUS celem ustawodawcy było również utrzymanie wcześniej istniejących instytucji służących karaniu za niewłaściwe wypełnianie obowiązku uiszczania składek na ubezpieczenie społeczne. Przekonuje o tym treść nowo wprowadzonych do Kodeksu karnego i SysUbSpołU przepisów: art. 218 § 1a KK, art. 24 ust. 1a, art. 98 ust. 1 pkt 1a i art. 98 ust. 3 SysUbSpołU. Są one bowiem w swej treści odpowiednikami uchylonych przez TK przepisów: art. 218 § 1 KK, art. 24 ust. 1 SysUbSpołU, art. 98 ust. 1 pkt 1 SysUbSpołU i art. 98 ust. 2 SysUbSpołU, które – jak wskazał Trybunał – same w sobie, oceniane pojedynczo nie budziły żadnych wątpliwości konstytucyjnych, a jedynie łącznie tworzyły mechanizm prawny, który mógł wywołać niekonstytucyjne skutki. Warto zatem podjąć się próby oceny, czy utrzymanie tego, co można by nazwać status quo ante, jest dobrym rozwiązaniem.

Dodatkowa opłata

Uprawnionym do poboru składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, FP, FGŚP i FEP jest ZUS⁸. W odniesieniu do każdego z wymienionych tu rodzajów składek ZUS ma możliwość wymierzenia dodatkowej opłaty w razie nieopłacenia składek lub opłacenia ich w zaniżonej wysokości (art. 24 ust. 1a i art. 32 SysUbSpołU)⁹.

Celem dodatkowej opłaty jest [...]