Abstrakt

W niniejszym opracowaniu autorka omawia problem uzależnienia przyznania prawa do świadczenia z zabezpieczenia społecznego od miejsca zamieszkania i przebywania na terenie RP. Rozwiązanie to budzi wątpliwości w aspekcie konstytucyjności oraz jest przyczyną orzekania przez TS o naruszeniu przez Polskę przepisów traktatowych.

Uwagi wstępne

W przepisach ustaw: z 14.12.1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin¹, z 29.5.1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin², a także z 31.5.1996 r. o świadczeniach pieniężnych przysługujących osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich³ uzależniono nabycie prawa do świadczenia od miejsca zamieszkania i przebywania na terenie RP. Pomimo że przepisy te już nie obowiązują, problem istnienia takiej przesłanki jest nadal obecny w orzecznictwie sądów powszechnych, SN i TS. Aktualnie uzależnienie przyznania prawa do świadczenia z zabezpieczenia społecznego od spełnienia tego warunku prowadzi do orzekania o uznaniu orzeczeń sądów za nieważne. W ustawie z 27.6.2003 r. o rencie socjalnej⁴ (art. 2 pkt 1) nadal uzależnia się przyznanie prawa do świadczenia od miejsca zamieszkania i przebywania na terenie RP. Jest to w aktualnym stanie prawnym nieuzasadnione. Skoro każdemu obywatelowi przysługuje prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 67 ust. 1 Konstytucji), a wskutek wstąpienia Polski do UE obywatele polscy stali się ipso iure jej obywatelami, uzależnienie przyznania prawa do świadczeń z zabezpieczenia społecznego od miejsca zamieszkania i przebywania na terenie RP jest niedopuszczalne.

Definicja miejsca zamieszkania i przebywania

W pierwszej kolejności należy się odnieść do definicji „miejsca zamieszkania”. Powyższe pojęcie na gruncie prawa polskiego, zgodnie z art. 25 KC, oznacza miejscowość, w której osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu. Przy ocenie miejsca zamieszkania danej osoby decydują dwa czynniki – czynnik zewnętrzny (corpus) i czynnik wewnętrzny (animus), przy czym przyjmuje się, że oba muszą występować łącznie⁵. Brak występowania jednego z nich powoduje utratę dotychczasowego miejsca zamieszkania, z tym że przerwa w faktycznym przebywaniu w miejscu zamieszkania nawet długotrwała (np. związana ze studiami, służbą wojskową, pobytem w więzieniu) nie pozbawia danej osoby miejsca zamieszkania⁶. Takie rozumienie pojęcia zamieszkania jest akceptowane także przez doktrynę prawa cywilnego⁷.

W systemie prawa europejskiego funkcjonują odmienne definicje stanowiące odpowiednik polskiego „miejsca zamieszkania” i określające przebywanie z zamiarem stałego pobytu. Zgodnie z art. 21 ust. 1 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej⁸ (dawny art. 18 TWE), każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w Traktacie i środków przyjętych w celu jego wykonania. Do 30.4.2010 r. obszar koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego regulowany był dwoma podstawowymi aktami prawnymi: rozporządzeniem Rady (EWG) Nr 1408/71 z 14.6.1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek oraz członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie⁹ oraz rozporządzeniem Rady (EWG) Nr 574/72 z 21.3.1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia Nr 1408/71¹⁰. Z dniem 1.5.2010 r. rozporządzenia te zostały zastąpione w unijnym porządku prawnym dwoma nowymi aktami prawnymi: rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 883/2004 z 29.4.2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego¹¹ oraz rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 987/2009 z 16.6.2009 r. dotyczącym wykonywania rozporządzenia Nr 883/2004¹². Rozporządzenie Nr 883/2004 wprowadza wiele zmian w zabezpieczeniu społecznym osób korzystających ze swobody przemieszczania się. Do najważniejszych należą: rozszerzenie zakresu osobowego do obywateli UE, którzy byli lub są objęci systemem zabezpieczenia społecznego państwa członkowskiego, mianowicie rozporządzenie stosuje się do obywateli państwa członkowskiego, bezpaństwowców i uchodźców mieszkających w państwie członkowskim, którzy podlegają lub podlegali ustawodawstwu jednego lub kliku państw członkowskich oraz do członków ich rodzin i osób pozostałych przy życiu (art. 2 rozporządzenia Nr 883/2004), w zakresie przedmiotowym – uwzględnienie rozwoju i zmian w krajowych ustawodawstwach, w tym np. zrównanie uprawnienia ojców w zakresie macierzyństwa, uproszczenie regulacji dotyczących świadczeń rodzinnych, w zakresie ustawodawstwa właściwego – wzmocnienie zasady jednego stosowanego ustawodawstwa, nadanie uprawnionym indywidualnego prawa wynikającego z regulacji koordynacyjnych poprzez wprowadzenie elektronicznej wymiany informacji dotyczących zabezpieczenia społecznego i inne¹³. Jednak należy także wskazać, że rozporządzenie Nr 883/2004 wprost wyłącza spod zasad koordynacji systemy pomocy społecznej i medycznej oraz systemy świadczeń dla ofiar wojny i jej skutków¹⁴. W związku z powyższym, wyrażona w art. 7 rozporządzenia Nr 883/2004 zasada zachowania prawa do świadczenia bez względu na miejsce zamieszkania uprawnionego nie znajduje zastosowania do świadczeń z systemów pomocy społecznej, a więc także do świadczenia takiego, jakim jest renta socjalna.

W świetle [...]