Abstrakt

W art. 220 KK stypizowano czyny zabronione (umyślny – § 1 i nieumyślny – § 2), polegające na niedopełnieniu obowiązku wynikającego z odpowiedzialności za bezpieczeństwo i higienę pracy oraz narażeniu przez to pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. W niniejszym opracowaniu scharakteryzowano owe czyny zabronione z perspektywy ich przedmiotu ochrony, strony przedmiotowej, podmiotu i strony podmiotowej, a także zagrożenia karą. Przeanalizowano tu także problem zbiegu art. 220 KK z innymi przepisami KK.

Przedmiot ochrony

Przedmiotem ochrony art. 220 KK jest prawo pracownika do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Zostało ono wyeksponowane przede wszystkim w dwóch przepisach, a mianowicie w art. 66 ust. 1 Konstytucji i art. 15 KP. Zgodnie z pierwszym z nich każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Z kolei drugi – będący jedną z podstawowych zasad prawa pracy – stanowi, że pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy.

Z uwagi na to, że przepisy regulujące bezpieczeństwo i higienę pracy mają na celu zapewnienie ochrony życia i zdrowia pracowników w procesie pracy¹, przyjąć należy, że również te dobra prawne chronione są przez art. 220 KK. O uznaniu życia i zdrowia pracownika za przedmiot ochrony tego przepisu świadczy także to, że obejmuje on swoim zakresem tylko takie niedopełnienie obowiązków z dziedziny bhp, którego skutkiem jest narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.

Aby prawidłowo określić przedmiot ochrony art. 220 KK, konieczne jest ustalenie, jak należy rozumieć użyte w tym przepisie pojęcie „pracownik”. W tym zakresie w doktrynie prawa karnego i orzecznictwie prezentowane są trzy kierunki interpretacyjne. Zwolennicy pierwszego z nich ujmują znaczenie tego pojęcia w sposób wąski, ograniczając je do osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę, co odpowiada definicji pracownika wynikającej z art. 2 KP². Zgodnie z drugim kierunkiem interpretacyjnym, przy ustalaniu zakresu znaczeniowego terminu „pracownik” należy uwzględniać art. 22 § 1 KP, w myśl którego przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania go za wynagrodzeniem. Jak natomiast wynika z art. 22 § 1¹ KP, zatrudnienie w powyższych warunkach jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Pozwala to na objęcie pojęciem „pracownik” także tych osób, które formalnie nie są zatrudnione na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę (art. 2 KP), lecz w rzeczywistości – wykonując czynności na podstawie różnych, najczęściej pozornych, umów cywilnoprawnych (np. umowa zlecenia, umowa o dzieło) – świadczą pracę w ramach stosunku pracy³. Trzeci kierunek interpretacyjny charakteryzuje się najszerszym rozumieniem terminu „pracownik”. Zgodnie z nim pracownikiem jest nie tylko osoba pozostająca w stosunku pracy, lecz także każda inna osoba wykonująca osobiście pracę zarobkową, choćby nie posiadała ona zdolności pracowniczej. Do kategorii tej zaliczają się więc i ci, którzy nie są pracownikami w rozumieniu art. 2 i art. 22 § 1 KP – np. osoby pracujące na podstawie prawidłowo zawartych umów cywilnoprawnych⁴.

Odnosząc się do wskazanych sposobów rozumienia terminu „pracownik” stwierdzić należy, że na aprobatę zasługuje drugi z nich. Krytycznie natomiast ocenić trzeba pozostałe kierunki interpretacyjne, przedstawione powyżej jako pierwszy i trzeci. Zwolennicy pierwszego kierunku interpretacyjnego określają zakres znaczeniowy pojęcia „pracownik”, odwołując się wyłącznie do jego definicji z art. 2 KP. Pomijają przy tym fakt, że jest ona dalece niekompletna, ogranicza się bowiem jedynie do wymienienia podstaw zatrudnienia⁵, które nie zawsze muszą wystąpić, aby można było mówić o stosunku pracy. Słusznie więc w doktrynie prawa pracy przyjmuje się, że pracownikiem jest każda osoba fizyczna pozostająca w stosunku pracy, bez względu na to, czy stosunek ten nawiązany został na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę⁶. Kluczowym zatem elementem definicji pracownika jest pozostawanie przez niego w stosunku pracy, o którym mowa w art. 22 § 1 KP. Należy przy tym podkreślić, że o tym, czy dana osoba pozostaje z zatrudniającym go podmiotem w stosunku pracy, czy też w innym stosunku zobowiązaniowym (powstałym np. na podstawie umowy zlecenia), decyduje charakter tego stosunku i treść zawartej umowy, nie zaś jej nazwa⁷. Cechami charakteryzującymi stosunek pracy – wynikającymi expressis verbis z art. 22 § 1 KP – są odpłatne świadczenie pracy przez pracownika na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy. Doktryna prawa pracy dodaje do tego jeszcze takie cechy, jak osobiste świadczenie pracy przez pracownika, dobrowolność zobowiązania i obciążenie pracodawcy ryzykiem gospodarczym, produkcyjnym i osobowym⁸. Nie sposób przy tym nie wskazać, że ustawodawca w art. 22 § 1¹ KP ustanowił zasadę zatrudnienia w ramach stosunku pracy⁹. Oznacza to, że każde zatrudnienie noszące cechy stosunku pracy jest z mocy prawa traktowane jako zatrudnienie w ramach stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Regulacja ta jest szczególnie istotna w kontekście częstego zawierania pozornych umów cywilnoprawnych w celu obejścia przepisów, w szczególności tych dotyczących ochrony pracy i ubezpieczeń społecznych¹⁰.

Ustosunkowując się do trzeciego, najszerszego ze wskazanych kierunków interpretacyjnych, wskazać trzeba, że objęcie zakresem znaczeniowym terminu „pracownik” także osób niebędących pracownikami w rozumieniu KP, uzasadnia się zmianą tytułu Rozdziału XXVIII KK z 1997 r. w porównaniu do – będącego jego odpowiednikiem – Rozdziału XXVII KK z 1969 r.¹¹. Należy przypomnieć, że ustawodawca zatytułował Rozdział XXVII KK z 1969 r. „Przestępstwa przeciwko prawom pracownika”, podczas gdy Rozdział XXVIII obecnie obowiązującego KK nosi tytuł „Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową”. W związku z tą zmianą miałoby być dopuszczalne takie interpretowanie znamion czynów zabronionych zawartych w Rozdziale XXVIII KK, aby obejmowały ochroną prawa osób wykonujących pracę zarobkową, choćby nie pozostawały one w stosunku pracy. Przy czym pod pojęciem „pracy zarobkowej” należałoby rozumieć każdą pracę wykonywaną osobiście, której celem jest uzyskanie określonego wynagrodzenia (zarobku) – np. na podstawie umowy zlecenia¹². Argumentacji tej nie sposób podzielić. Sam bowiem tytuł rozdziału KK nie może przesądzać o interpretacji zawartego w nim przepisu, zwłaszcza wówczas, gdy przepis ten posługuje się terminem mającym swoją wyraźnie ustaloną treść. Skoro zatem w art. 220 KK mowa o pracowniku, które to pojęcie ma swoje określone znaczenie na gruncie prawa pracy, to nie należy – bez wyraźnych ku temu powodów – nadawać mu znaczenia odmiennego. Nie powinno się bowiem różnicować zakresu znaczeniowego tych samych pojęć w granicach jednego systemu prawa.

Mając na uwadze tytuł Rozdziału XXVIII KK, przyjąć należy, że wykładnia znamion zawartych tam czynów zabronionych, dokonywana w taki sposób, aby obejmowały one ochroną prawa osób wykonujących pracę zarobkową (czyli nie tylko pracowników w rozumieniu KP), dopuszczalna byłaby w wypadkach [...]