Abstrakt

Regulacja prawa do odprawy emerytalnej i rentowej nie jest doskonała. Przegląd orzecznictwa pozwala na stwierdzenie, że w ostatnim 20-leciu doszło do zmiany postrzegania przesłanek warunkujących prawo do tego świadczenia. Podkreśla się, że odprawa emerytalna i rentowa ma charakter socjalny i przyznawana jest w celu ułatwienia pracownikowi przystosowania się do nowych warunków związanych z przejściem na emeryturę i rentę¹. Odprawa nie należy do kategorii wynagrodzenia za pracę, ale jest innym świadczeniem związanym z pracą². Cechy te wpływają na wykładnię przepisów określających warunki do tego prawa.

W niniejszym opracowaniu autor poddaje szczegółowej analizie relacje zachodzące między przesłankami warunkującymi prawo do odprawy emerytalnej i rentowej.

Wprowadzenie

Świadczenie, jakim jest odprawa, nie ma jednorodnego charakteru. Nie dość, że ustawodawca wyróżnia odprawę emerytalną i rentową, to jeszcze należność ta ma wprawdzie powszechny charakter, jednak równocześnie posiada odmienne podstawy prawne (KP, akty prawa zakładowego, pragmatyki służbowe). Przepisy, które odnoszą się do odprawy rentowej i emerytalnej, niekoniecznie jednolicie regulują przesłanki warunkujące prawo do tego świadczenia.

W literaturze prawa pracy można spotkać liczne głosy opowiadające się za dychotomicznym charakterem odprawy (rentowej i oddzielnie emerytalnej)³. Orzecznictwo SN konsekwentnie neguje taki pogląd⁴. Pomijając ten spór, warto zwrócić uwagę, że odprawa jako świadczenie odnosi się do renty z tytułu niezdolności do pracy albo do emerytury. Wskazana dwoistość nie prowadzi do ujednolicenia właściwości tego świadczenia. Odmienne są bowiem przesłanki umożliwiające przejście na emeryturę i dające prawo do renty.

W art. 92¹ § 1 KP ustawodawca odwołał się do następujących w konkretnych datach zdarzeń. Explicite wskazuje na „spełnienie warunków do renty lub emerytury”, „ustanie stosunku pracy” i „przejście na rentę lub emeryturę”. Zawarta w tym przepisie sekwencja zdarzeń nie wyczerpuje złożonych relacji zachodzących między wymienionymi przesłankami. Wypada odnotować, że zastrzeżono konieczność wystąpienia „związku” pomiędzy ustaniem stosunku pracy a przejściem na emeryturę lub rentę. Charakterystyczne jest, że podobnego łącznika nie użyto w odniesieniu do spełnienia warunków do świadczenia z ubezpieczenia społecznego i zakończenia więzi pracowniczej. Zmusza to do zastanowienia i rozważenia, czy w tej relacji występują inne czynniki poza kryterium czasu.

Przy zastosowaniu aż trzech zmiennych (zdarzeń mających znaczenie prawne) nie trudno o wątpliwości i różnice interpretacyjne. Wybór prawidłowej wykładni utrudniają dwa dodatkowe czynniki – niejednoznaczność określenia „przejście” oraz cel i funkcja odprawy. Pierwszy zmusza do podjęcia wysiłków interpretacyjnych (szczególnie przy określeniu jego powiązań z terminem „związek”), drugi rodzi pytanie o zakres dopuszczalnej korekty celowościowej, jakiej może podlegać wykładnia przepisu. Jedno jest pewne – punktem odniesienia przy prawie do odprawy emerytalnej i rentowej jest ustanie zatrudnienia pracowniczego. W relacji do niego należy oceniać spełnienie warunków i nabycie prawa do renty lub emerytury⁵. W konsekwencji mogą zaistnieć trzy dopuszczalne konfiguracje. Pierwsza, gdy obie przesłanki spełnią się przed zakończeniem zatrudnienia. Druga będzie miała miejsce wtedy, gdy spełnienie warunków do emerytury lub renty wystąpi przed ustaniem stosunku pracy, a nabycie prawa do świadczenia z ubezpieczenia społecznego nastąpi po nim. Trzecia sytuacja charakteryzować się będzie tym, że w dacie zakończenia więzi pracowniczej nie wystąpiły jeszcze pozostałe dwa zdarzenia.

Spełnienie warunków uprawniających do emerytury lub renty nie może nastąpić po rozpoczęciu pobierania tych świadczeń. Relacja zachodząca między tymi zdarzeniami ma charakter czasowy i następczy. W praktyce nie można jednak wykluczyć przyznania prawa do emerytury lub renty mimo niespełnienia przesłanek (na skutek błędu). W takim przypadku świadczenie emerytalne lub rentowe będzie nienależne, a w konsekwencji wypłacona odprawa okaże się bezpodstawnym świadczeniem.

Spełnienie warunków do renty i emerytury a ustanie stosunku pracy

W art. 92¹ § 1 KP ustawodawca posłużył się zwrotem „pracownikowi spełniającemu warunki uprawniające do renty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury”. Określenie to nawiązuje do przepisów prawa ubezpieczeń społecznych. Kształtuje ono przesłanki prawa do renty i emerytury. Rozróżnia się nabycie uprawnienia in abstracto oraz in concreto. Pierwsze odnosi się do powiększenia sfery praw i następuje po spełnieniu określonych prawem przesłanek. Drugie nie prowadzi do powiększenia sfery praw, ale umożliwia realizację nabytych ex lege uprawnień. Wniosek zainteresowanego uruchamia mechanizm realizacji nabytego in abstracto uprawnienia emerytalno-rentowego. Należy przyjąć, że ziszczenie się warunków do emerytury lub renty, o którym mowa w art. 92¹ § 1 KP, jest równoznaczne z nabyciem uprawnienia in abstracto.

Zestawienie terminu „spełniającemu warunki” z określeniem „którego stosunek pracy ustał” skłania do przyjęcia następczej sekwencji zdarzeń. Najpierw (albo równocześnie) muszą zostać spełnione warunki do świadczenia z ubezpieczenia społecznego, a dopiero wtórnie (albo jednocześnie) zatrudnienie pracownicze ma się zakończyć. Poza argumentami wynikającymi z reguł wykładni językowej, za taką konkluzją przemawiają również inne okoliczności. Wydaje się, że kolejność użytych przez ustawodawcę zdarzeń nie jest przypadkowa (spełnienie warunków – ustanie stosunku pracy – przejście na rentę lub emeryturę). Nie bez znaczenia jest także [...]