Abstrakt

Problematyka prawnej odpowiedzialności członków zarządu za publicznoprawne zobowiązania spółki kapitałowej budzi ciągłe kontrowersje. Rozbieżności interpretacyjne dotyczą w istocie dwóch zagadnień: charakteru prawnego odpowiedzialności z art. 116 ustawy z 29.8.1997 r. – Ordynacja podatkowa¹ oraz zasad dowodzenia jednej z pozytywnych przesłanek tej odpowiedzialności, jaką jest bezskuteczność egzekucji. Problematyka charakteru prawnego odpowiedzialności z art. 116 OrdPU wydaje się, w świetle bogatego orzecznictwa sądów administracyjnych, zagadnieniem o ustalonej treści. Przyjmuje się bowiem, i to w zasadzie bez zastrzeżeń, że odpowiedzialność z art. 116 OrdPU ma charakter gwarancyjny² i jest odpowiedzialnością za cudzy dług³. Autor nie przychyla się do tego poglądu i ujmuje odpowiedzialność z art. 116 OrdPU jako odpowiedzialność odszkodowawczą opartą na delikcie. Wiele kontrowersji ogniskuje się natomiast wokół pojęcia bezskuteczności egzekucji. Wyjaśnienie wskazanego problemu prawnego ma decydujące znaczenie, ponieważ przesądza o sposobie dowodzenia jednej z pozytywnych przesłanek odpowiedzialności członka zarządu za zaległości składkowe spółki z art. 116 § 1 OrdPU w zw. z art. 31 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych⁴.

Niniejszy artykuł stanowi próbę udzielenia odpowiedzi na zarysowane wątpliwości.

Uwagi wstępne

Odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania publicznoprawne spółki, mająca swoje źródło w art. 116 OrdPU w zw. z art. 31 SysUbSpołU, nie jest odpowiedzialnością gwarancyjną za cudzy dług, lecz ma charakter odpowiedzialności odszkodowawczej, ponieważ ma najwięcej cech tożsamych i zbliżonych do klasycznej odpowiedzialności odszkodowawczej. Przesłankami odpowiedzialności z art. 116 OrdPU w zw. z art. 31 SysUbSpołU, podobnie jak odpowiedzialność z art. 299 KSH⁵, są: wina, szkoda i związek przyczynowy, czyli elementy konstrukcyjne klasycznej odpowiedzialności odszkodowawczej. O swoistości odpowiedzialności mającej swoje źródło w art. 116 OrdPU w zw. z art. 31 SysUbSpołU przesądza rodzaj ciążących na członkach zarządu obowiązków oraz przede wszystkim określenie źródła ich powstania. Ustawodawca nie zrezygnował z elementów tradycyjnych konstrukcji odpowiedzialności odszkodowawczej, jak np. z elementu winy, co charakteryzuje odpowiedzialność gwarancyjną, odpowiedzialność na zasadzie ryzyka czy też odpowiedzialność na zasadzie słuszności.

Członkowie zarządu odpowiadają nie za nienależyte wykonanie zobowiązania publicznoprawnego, lecz właśnie za nienależyte prowadzenie spraw spółki, tj. za zaniechania lub działania sprzeczne z ustawą, co może prowadzić do odpowiedzialności majątkowej za zaległości np. składkowe. Członkowie zarządu nie odpowiadają tak jak spółka za to, że nie wywiązali się z obowiązku płacenia składek, lecz ponoszą odpowiedzialność za szkodę wynikłą z braku wpływu na rzecz ZUS z tytułu składek, jako następstwo zawinionej przez nich utraty zdolności majątkowej spółki, skutkującej bezskutecznością egzekucji przeciwko spółce, w tym bezskutecznością egzekucji ze znacznej części mienia wskazanego przez członka zarządu (art. 116 § 1 pkt 2 OrdPU). Powyższe oznacza, wbrew stanowisku NSA⁶, że art. 116 § 1 OrdPU wprowadza domniemanie szkody, winy oraz związku przyczynowego pomiędzy niewłaściwym prowadzeniem przez członków zarządu spraw spółki a niemożnością zaspokojenia się ZUS z majątku spółki, w tym ze znacznej części jej mienia wskazanego przez członka zarządu. Analiza art. 116 OrdPU w zw. z art. 31 SysUbSpołU dowodzi bezsprzecznie, że odpowiedzialność, mająca swoje źródło w art. 116 OrdPU, odpowiada właśnie teorii odpowiedzialności za winę własną. Dopełnienie przez członków zarządu ciążących na nich obowiązków (ustawowych) powoduje brak podstaw do przypisania im winy, co w każdym wypadku wykluczy ich odpowiedzialność wobec ZUS lub organów skarbowych. Gdyby więc była to odpowiedzialność gwarancyjna, należyta staranność członków zarządu nie mogłaby mieć żadnego znaczenia. Odpowiedzialność odszkodowawcza członków zarządu nie jest bowiem związana z nieosiągnięciem gwarantowanego rezultatu, lecz wyłącznie z zawinionym niedopełnieniem opisanych obowiązków wynikających z art. 116 § 1 OrdPU. Niemożliwość zaspokojenia wiąże się zatem wyłącznie z określonym zachowaniem osób piastujących funkcję członka zarządu

Wbrew regułom wynikającym z odpowiedzialności gwarancyjnej, subsydiarnie odpowiedzialni członkowi zarządu mogą się od niej uwolnić, jeśli wykażą, że dołożyli należytej staranności w zakresie działań zmierzających do zaspokojenia wierzyciela na etapie postępowania upadłościowego lub naprawczego, tj. że złożone przez nich w terminie wnioski faktycznie skutkowały ogłoszeniem upadłości lub wszczęciem postępowania układowego lub też, że wierzyciel nie poniósł szkody albo że wskazują mienie spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych (składkowych) spółki w znacznej części.

Konstrukcja odpowiedzialności członków zarządu z art. 116 OrdPU oparta jest więc na elementach tożsamych z elementami charakteryzującymi klasyczną odpowiedzialność odszkodowawczą. Charakterystyczny dla odpowiedzialności z art. 116 OrdPU jest fakt, że między tradycyjne elementy konstrukcyjne instytucji odpowiedzialności odszkodowawczej wchodzą elementy dobrane według innej zasady (odmienny od typowego rozkład ciężaru dowodowego, subsydiarny charakter odpowiedzialności, specyficznie pojmowana szkoda oraz charakter obowiązków ciążących na członkach zarządu, w tym wskazywanie mienia spółki, a także pełnienie obowiązków członka zarządu w okresie powstania zaległości podatkowych lub składkowych), tworząc przez to pewną swoistą całość, ukształtowaną ze względu na przedmiot regulacji.

W omawianej konstrukcji, co zdaje się umknęło uwadze NSA, element winy jest rozstrzygający i przesądza o charakterze tej odpowiedzialności. Jest to, podobnie jak w przypadku odpowiedzialności z art. 299 KSH, odpowiedzialność odszkodowawcza oparta na delikcie, która pełni co najwyżej funkcję gwarancyjną. Gwarantuje publicznoprawnym wierzycielom dodatkową ochronę ich praw dzięki uproszczeniu zasad dochodzenia roszczeń, przy utrzymaniu samej zasady, dotyczącej charakteru odpowiedzialności członków zarządu za publicznoprawne zobowiązania spółki, gdy egzekucja wszczęta przeciwko spółce nie doprowadziła do zaspokojenia ich wierzytelności z powodów zawinionych przez członków zarządu spółki.

Nie jest to również odpowiedzialność za cudzy dług, lecz wyłącznie odpowiedzialność za niedołożenie należytej staranności w prowadzeniu interesów spółki oraz w zarządzaniu majątkiem osoby prawnej skutkujące obiektywną niemożliwością spełnienia ciążącego na spółce publicznoprawnego obowiązku świadczenia⁷.

Zasady dowodzenia bezskuteczności egzekucji

Wykładnia art. 116 § 1 OrdPU w zakresie dotyczącym zasad dowodzenia bezskuteczności egzekucji jest powodem rozbieżności interpretacyjnych w orzecznictwie sądów administracyjnych, a także w orzecznictwie SN⁸. Należy zatem podjąć próbę wiążącego ustalenia, czy koniecznym warunkiem stwierdzenia bezskuteczności egzekucji administracyjnej prowadzonej przeciwko spółce z tytułu jej zaległości składkowych jest formalna decyzja organu egzekucyjnego o bezskuteczności tej egzekucji.

Zagadnienie to zrodziło się na tle stanowiska SN, że ustalenie przewidzianej w art. 298 § 1 KH (art. 299 § 1 KSH) przesłanki bezskuteczności egzekucji może nastąpić na podstawie każdego dowodu, z którego wynika, że spółka nie ma majątku pozwalającego na zaspokojenie wierzyciela pozywającego członków zarządu⁹. Powyższą zasadę wykształconą na gruncie prawa prywatnego starano się przenieść na grunt prawa publicznego i uczynić z niej regułę dowodzenia bezskuteczności egzekucji zarówno za zobowiązania podatkowe spółki¹⁰, jak i za jej zaległości składkowe z tytułu ubezpieczeń społecznych¹¹. Wydaje się, że takie działanie nie uwzględnia swoistości podyktowanych funkcją, jaką wspomniany przepis spełnia w prawie publicznym.

Obszerne rozważania dotyczące sposobu dowodzenia bezskuteczności egzekucji podsumował NSA w tezie sformułowanej w uchwale z 8.12.2008 r.¹², że stwierdzenie przez organ podatkowy bezskuteczności egzekucji, o której mowa w art. 116 § 1 OrdPU, powinno być dokonane po [...]