Abstrakt
W niniejszym opracowaniu autor analizuje problem dopuszczalności wypowiadania umowy o pracę na zastępstwo, ponieważ pomimo kilkuletniego okresu obowiązywania tych przepisów nadal nie ma zgodności poglądów co do ich interpretacji, w szczególności co do wykładni art. 331 KP. Kontrowersje wzbudza nie tyle sama dopuszczalność wypowiadania umowy o pracę na zastępstwo, trudna do podważenia w świetle treści art. 331 KP, ile warunki, które trzeba spełnić, by uzyskać taką możliwość. Rozstrzygnięcie tego zagadnienia ma istotne znaczenie. Ustalenie istnienia wymogów warunkujących dopuszczalność wypowiadania umowy o pracę wpłynąć może niewątpliwie na jej treść1. Wyznacza także spectrum sytuacji, w których strona stosunku pracy może – nie narażając się na sankcje przewidziane prawem – skorzystać z tego sposobu rozwiązania umowy o pracę. Określenie tych warunków pozwala więc na wytyczenie granic dopuszczalności wypowiedzenia, z których przekroczeniem przepisy prawa pracy łączą roszczenia zmierzające do jego podważenia2.
Uwagi wstępne
Ustawą z 26.7.2002 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw3 zmieniono art. 25 § 1 KP przez dodanie do niego zd. 2 o treści: jeżeli zachodzi konieczność zastępstwa pracownika w czasie jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy, pracodawca może w tym celu zatrudnić innego pracownika na podstawie umowy o pracę na czas określony, obejmujący czas tej nieobecności4. Jednocześnie w art. 177 § 31 KP wykluczono stosowanie do tej kategorii umów art. 177 § 3 KP, przedłużającego do dnia porodu terminowe umowy o pracę, które uległyby rozwiązaniu po upływie 3. miesiąca ciąży. Dalsze zmiany dotyczące umów o pracę na zastępstwo miały miejsce w roku następnym. Przepis art. 1 pkt 10 ustawy z 14.11.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw5, nadając nowe brzmienie art. 251 KP, wyłączył przewidziane przez § 1 tego przepisu ograniczenia co do liczby następujących po sobie umów o pracę na czas określony6. Dodano też art. 331, zgodnie z którym okres wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas określony w okolicznościach, o których mowa w art. 25 § 1 zd. 2, wynosi 3 dni robocze.
Charakter prawny umowy o pracę na zastępstwo
Źródło wspomnianych wątpliwości stanowi nie tylko treść art. 331 KP, ale przede wszystkim spór co do charakteru samej umowy o pracę na zastępstwo. Również tę kwestię uważa się bowiem w doktrynie za dyskusyjną. Omówienie dopuszczalności wypowiadania umowy o pracę na zastępstwo poprzedzić zatem trzeba rozważaniami odnoszącymi się do jej charakteru prawnego. Wyjaśnienie tej kwestii pozwoli na lepszą orientację co do tego, jakim rygorom prawnym podlegać powinna ta umowa, tj. które z przepisów KP znajdą wobec niej zastosowanie, a których – z uwagi na sam charakter umowy – nie należy brać pod uwagę. Przepisy prawa pracy w różny sposób, w zależności od rodzaju umowy o pracę, regulują bowiem dopuszczalność jej wypowiadania.
W piśmiennictwie przedstawiono wiele różnorodnych koncepcji dotyczących charakteru prawnego umowy o pracę na zastępstwo. Według K. Rączki umowa ta stanowi nowy (obok dotychczas wyróżnionych typów umów o pracę) rodzaj umowy o pracę7. Zbliżony pogląd prezentuje D. Cichocka, zdaniem której brak ścisłego oznaczenia terminu końcowego umowy oraz niewielka stabilizacja zatrudnienia przemawiają za uznaniem jej za nowy rodzaj umowy, bliższy umowie o pracę na okres próbny niż pozostałym umowom terminowym8. Odmienne stanowisko zajmuje R. Sadlik, uważając umowę o pracę na zastępstwo za szczególny rodzaj umowy o pracę na czas określony9. Taki charakter prawny umowy o pracę na zastępstwo przyjmują także M. Gersdorf i M. Barzycka-Banaszczyk10. Z kolei J. Stelina, J. Wratny oraz G. Goździewicz traktują umowę o pracę na zastępstwo jako szczególną odmianę umowy o pracę na czas określony11. Stanowisko pośrednie prezentuje W. Muszalski, który wobec umowy o pracę na zastępstwo zamiennie posługuje się oznaczeniami szczególnego rodzaju lub odmiany umowy o pracę na czas określony12.
Jeszcze inną koncepcję przedstawia S. Ciupa, który wskazując na możliwe kwalifikacje umowy o pracę na zastępstwo (jako odmiana umowy na czas określony, rozszerzenie możliwości zawierania umowy o pracę na czas określony albo nowy rodzaj umowy o pracę), zdaje się sugerować, że umowa ta, z powodu pewnych różnic stosunku do „zwykłej” umowy o pracę na czas określony, w niektórych przypadkach zbliża się do umowy o pracę na czas wykonywania określonej pracy13. Część przedstawicieli doktryny optuje wreszcie za uznaniem umowy o pracę na zastępstwo za umowę o pracę na czas określony. Takie stanowisko zajął K. Jaśkowski, który wychodząc z założenia, że umowa na zastępstwo była dopuszczalna także przed nowelizacją, stwierdził, że znaczenie tej nowelizacji polega jedynie na wyłączeniu stosowania art. 177 § 3 KP14. Identyczny pogląd wyraził Z. Kubot, zdaniem którego umowa o pracę na zastępstwo jest umową o pracę na czas określony z modyfikacjami ujętymi w zd. 2 § 1 art. 25 KP oraz w art. 177 § 31 KP15.
Moim zdaniem podzielić trzeba ostatni z przedstawionych poglądów. Umowę o pracę na zastępstwo uznać należy za umowę o pracę na czas określony, nie zaś za osobny rodzaj umowy o pracę. Umowa ta nie stanowi zarazem szczególnego rodzaju umowy o pracę na czas określony ani jej specyficznej odmiany. Słowo „rodzaj” ujmuje się jako „kategoria, klasa, gatunek czegoś, wyróżniane ze względu na charakterystyczne cechy, odmiana, typ, jakość”16. Termin „odmiana” definiuje się natomiast jako „odrębna postać, wariant czegoś”17. Traktując umowę o pracę na zastępstwo jako nowy rodzaj umowy o pracę albo odmianę bądź rodzaj umowy o pracę na czas określony, trzeba by przyjąć, że ma ona na tyle specyficzne cechy różniące ją od wyodrębnionych dotychczas normatywnie rodzajów umów, w tym od typowej umowy na czas określony, że uzasadnia to wyodrębnienie jej jako osobnej kategorii umów o pracę, a przynajmniej oddzielnego wariantu umowy o pracę na czas określony. Konstrukcja i treść przytoczonych przepisów KP nie daje jednak podstaw do tak znacznego wyróżnienia umowy o pracę na zastępstwo.
Samo umiejscowienie w art. 25 (w zd. 2 § 1) KP wzmianki o możliwości zawarcia takiej umowy świadczy o tym, że nie należy jej uważać za osobny rodzaj umowy o pracę. Gdyby umowa o pracę na zastępstwo miała taki charakter, ustawodawca zaakcentowałby to poprzez dodanie jej do przewidzianego już w art. 25 § 1 KP katalogu rodzajów umów o pracę, co stanowiłoby wyraźną sugestię, że traktuje ją jako osobny, równorzędny rodzaj umowy o pracę. Zamiast tego dodano zd. 2, w którym poza opisaniem określonej sytuacji, tzn. usprawiedliwionej nieobecności pracownika w pracy i występującej potrzeby jego zastępstwa, dopuszczono możliwość zatrudnienia na podstawie umowy o pracę na czas określony kolejnego pracownika, który ma zastępować nieobecnego pracownika przez okres jego absencji. Przepis ten nie zawiera niczego, co mogłoby świadczyć o wyjątkowym charakterze umowy o pracę na zastępstwo, lecz tylko eksponuje cel zawarcia takiej umowy oraz wskazuje na preferowany przez ustawodawcę jeden z rodzajów umowy, wymienionych wcześniej w art. 25 § 1 zd. 1 KP. Również art. 251 § 3 pkt 1, art. 177 § 31 oraz art. 331 KP nie dają podstaw do przyjęcia tak znacznej odrębności umowy o pracę na zastępstwo. Dwa z nich wyłączają jedynie stosowanie do umów o pracę na zastępstwo innych przepisów KP, natomiast ostatni z powołanych przepisów wyznacza czas trwania okresu wypowiedzenia tej umowy.
Z brzmienia tych przepisów nie można zatem wywieść szczególnego charakteru umowy o pracę na zastępstwo, czyniącego z niej osobny rodzaj umowy o pracę. Co więcej, sama treść przepisów wskazuje na jej ścisły związek z umową o pracę na czas określony. Przepisy: art. 25 § 1 zd. 2, art. 251 § 3 pkt 1 i art. 177 § 31 KP posługują się wyrażeniem „umowa o pracę na czas określony” oraz wymieniają potrzebę pracodawcy, której zaspokojeniu służyć ma jej zawarcie. Podobną konstrukcję posiada art. 331 KP, który używa sformułowania „umowy o pracę zawartej na czas określony”, nawiązując przy tym – przez odesłanie do art. 25 § 1 zd. 2 KP – do okoliczności jej zawarcia. W strukturze powołanych przepisów trzeba wydzielić część identyfikującą rodzaj umowy o pracę (wybrany z rodzajów przewidzianych przez przepis art. 25 § 1 zd. 1 KP) od części, w której oznaczone zostały przesłanki zawarcia tej umowy. Pierwsza z części wyraźnie wskazuje na umowę o pracę na czas określony, druga natomiast wymienia tylko okoliczności, w których umowa taka ma zostać zawarta. Trzeba przy tym zauważyć, że gdyby umowa o pracę stanowiła inny rodzaj umowy niż umowa na czas określony, art. 251 § 3 pkt 1 i art. 177 § 31 KP nie miałyby racji bytu. Wyłączają one bowiem stosowanie przepisów, które odnoszą się wyłącznie do umowy o pracę na czas określony (art. 251 § 1 KP) lub do wyróżnionych w art. 25 § 1 zd. 1 i art. 25 § 2 KP umów terminowych, w tym umowy o pracę na czas określony (art. 177 § 3 KP). Gdyby zatem umowa o pracę na zastępstwo była nowym, odrębnym rodzajem umowy o pracę, wyłączone przepisy nie znajdowałyby do niej zastosowania przez sam fakt, że dotyczą umowy (umów) rodzajowo innej niż umowa o pracę na zastępstwo. Wspomniane przepisy wyłączające trzeba by w takiej sytuacji uznać za superfluum, czego jednak – zgodnie z postulatem racjonalnego ustawodawcy – nie należy zakładać18.
Nie można oczywiście zaprzeczyć, że umowa o pracę na zastępstwo została [...]