Abstrakt

Przedmiotem opracowania są rozważania na temat dopuszczalności sięgania do przepisów KC w celu dochodzenia przez pracownika dalszych lub innych roszczeń majątkowych niż przewidziane w KP na wypadek niezgodnego z prawem rozwiązania stosunku pracy przez pracodawcę.

Uwagi wstępne

W dyskusji na temat charakteru prawnego roszczeń majątkowych przewidzianych w przepisach KP na wypadek niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę przez pracodawcę (tj. roszczenia o zapłatę wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy oraz roszczenia o zapłatę odszkodowania) często mylone bywają dwie kwestie: ocena systemu roszczeń pracowniczych przewidzianych przez polskiego ustawodawcę w razie wadliwego rozwiązania stosunku pracy przez pracodawcę oraz dopuszczalność sięgania do przepisów KC w celu dochodzenia przez pracownika dalszych lub innych roszczeń majątkowych niż przewidziane w przepisach prawa pracy. W konsekwencji mieszają się również argumenty, które mając niekiedy znaczenie z punktu widzenia pierwszego z wymienionych zagadnień, pozostają irrelewantne z punktu widzenia drugiego z nich. Tytułem przykładu można wskazać, że w uzasadnieniu uchwały SN (7) z 18.6.2009 r., dla potwierdzenia tezy, że pracownik przywrócony do pracy wskutek wadliwości wypowiedzenia umowy o pracę nie ma prawa do odszkodowania na podstawie przepisów KC ponad przysługujące mu na podstawie art. 47 KP wynagrodzenie, znalazło się stwierdzenie, że system roszczeń pracowniczych przysługujących w razie wadliwości wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę „oparty został na racjonalnym kompromisie partnerów społecznych, godzącym w usprawiedliwione interesy pracownika i pracodawcy”. Tymczasem przywołane przez SN twierdzenie, z logicznego punktu widzenia, ma znaczenie tylko o tyle, o ile daje wyraz przekonaniu sądu co do słuszności koncepcji przyjętej przez polskiego ustawodawcę w KP, polegającej na limitowaniu wysokości roszczenia o wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy oraz o odszkodowanie. Argument ten nie przesądza natomiast kwestii tego, czy pracownik może dochodzić roszczeń odszkodowawczych na podstawie KC ponad przysługujące mu na podstawie KP odszkodowanie albo wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy. Moim zdaniem w zakresie ostatniego z wymienionych problemów zasadnicze znaczenie ma tylko jedno zagadnienie, tj. sposób wykładni art. 300 KP.

Sposób wykładni art. 300 KP

Z art. 300 KP wynika, że „w sprawach nienormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy KC, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy”. W tym miejscu należy więc poświęcić uwagę właściwemu rozumieniu przepisu art. 300 KP.

1. Brak uregulowania przepisami prawa pracy

Sprawdzenie stanu uregulowania określonej sprawy przepisami prawa pracy stanowi pierwszą fazę badania dopuszczalności zastosowania przepisów KC. Stwierdzenie, że sprawa została w tych przepisach uregulowana, wyłącza możliwość skorzystania z przepisów KP.

Stan nieunormowania w rozumieniu art. 300 KP może przybrać dwie postaci.

Po pierwsze, może oznaczać brak uregulowania danej kwestii w przepisach prawa pracy w ogóle, a zatem tzw. rzeczywistą lukę prawną. Należy ją odróżnić od luki aksjologicznej – o ile bowiem wystąpienie tej pierwszej oznacza, że określona sprawa rzeczywiście nie została uregulowana w przepisach prawa pracy, o tyle luka aksjologiczna stanowi postulat zmiany prawa pracy w kierunku pożądanym przez interpretatora¹.

Po drugie, stan nieunormowania bywa niekiedy rozumiany również jako zbytnia ogólność w uregulowaniu określonego zagadnienia (stan uregulowania częściowego)².

Pojęcie „sprawa nieunormowana przepisami prawa pracy” bywa rozumiane w doktrynie i judykaturze w sposób wąski³ lub szeroki⁴, zależnie od tego, czy obejmuje jedynie tzw. rzeczywistą lukę prawną, czy również stan częściowego uregulowania określonej kwestii w przepisach prawa pracy. Przykładem restrykcyjnego podejścia do kwestii posiłkowego stosowania przepisów KC w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy jest wyrok SA w Warszawie z 15.1.1998 r.: „KP szczegółowo reguluje kwestie związane z rozwiązaniem i wygaśnięciem stosunku pracy i przepis art. 300 KP nie daje podstaw do stosowania art. 84 KC w tym zakresie”⁵. Jako przykład bardziej liberalnego podejścia do analizowanej kwestii warto wskazać wyrok SN z 13.10.2004 r.⁶, który w tezie 3 wyraził pogląd, że „pracownik może na podstawie art. 471 KC w zw. z art. 300 KP dochodzić od pracodawcy naprawienia szkody wyrządzonej niewydaniem w terminie lub wydaniem niewłaściwego świadectwa pracy (art. 99 § 1 i 2 KP) innej niż utrata zarobków w związku z pozostawaniem bez pracy”⁷. Generalna tendencja występująca w orzecznictwie SN na gruncie przepisów o odpowiedzialności cywilnej pracodawcy polega na uzupełniającym stosowaniu w coraz szerszym zakresie przepisów KC o odpowiedzialności za szkodę, zarówno kontraktowej, jak i deliktowej. Wiąże się to z przekonaniem, że w większości przypadków, gdy odpowiedzialność pracodawcy jest uregulowana w prawie pracy, regulacja ta nie jest wyczerpująca i nie pozwala na uzyskanie przez pracownika pełnego naprawienia szkody. Oprócz wymienionego już wyżej wyroku z 13.10.2004 r. wskazać należy przykładowo:

- wyrok z 28.11.1997 r.⁸: „Pracownik, u którego uszczerbek na zdrowiu powstał wskutek choroby pracowniczej, może dochodzić od pracodawcy na podstawie przepisów KC świadczeń uzupełniających, przewyższających kwoty przewidziane w ustawie z 12.6.1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych”;

- wyrok z 28.5.1996 r.⁹: „Do roszczeń odszkodowawczych opartych na przepisach KC (art. 442 § 1 KC, art. 444 § 2 KC) z tytułu szkód wywołanych chorobą pracowniczą, w tym o rentę wyrównawczą, dochodzonych przed sądem pracy (art. 476 § 1 pkt 3 KPC), nie mają zastosowania w zakresie przedawnienia przepisy KP (art. 292 § 2 KP);

- wyrok z 25.10.2007 r.¹⁰, teza 4: „Rozstrzygnięcie w sprawie ubezpieczeniowej, u którego podstaw leży uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy, nie wiąże w sprawie z powództwa pracownika bądź członków rodziny zmarłego pracownika o roszczenia odszkodowawcze dochodzone na podstawie przepisów prawa cywilnego”;

- wyrok z 14.5.1997 r.¹¹: „Obowiązek odszkodowawczy z art. 444 § 1 zd. 1 KC obejmuje zwrot kosztów nabycia samochodu inwalidzkiego niezbędnego dla leczenia i prowadzenia działalności gospodarczej pracownika poszkodowanego wskutek wypadku przy pracy”;

- wyrok z 30.1.1992 r.¹²: „Sąd pracy, zasądzając na podstawie art. 57 § 1 KP wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy, może na podstawie art. 300 KP i stosowanego odpowiednio art. 358¹ § 3 KC zmienić wysokość tego świadczenia, jeżeli pomiędzy chwilą rozwiązania stosunku pracy a chwilą orzekania nastąpiła istotna zmiana siły nabywczej pieniądza”;

- wyrok z 23.2.2005 r.¹³: „Odszkodowanie z tytułu rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu umów w tym trybie (art. 56 § 1 KP w zw. z art. 58 KP), w przypadku upływu bardzo długiego okresu od rozwiązania umowy o pracę do wydania wyroku zasądzającego to odszkodowanie, może być ustalone według wynagrodzenia, jakie pracownik otrzymywałby w dniu wydania wyroku (art. 363 § 2 KC stosowany odpowiednio przez art. 300 KP);

- wyrok z 18.10.1990 r.¹⁴: „Analizując rozwiązanie umowy o pracę przez porozumienie stron, nie można oderwać się od okoliczności faktycznych i przyczyn tego rozwiązania. Jeżeli u podstaw oferty pracownika zmierzającej do rozwiązania stosunku pracy przez porozumienie stron leży niewywiązywanie się lub nienależyte wywiązywanie się zakładu pracy z obowiązków umowy o pracę, to pracownik może na ogólnych zasadach (art. 471 KC przez art. 300 KP) żądać odszkodowania”.

Tendencja występująca w orzecznictwie SN jest na ogół [...]