Abstrakt
Do wcześniejszego przejścia na emeryturę są uprawnione osoby wykonujące prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Poważne zmiany w kształtowaniu sytuacji tych ubezpieczonych wprowadziła ustawa z 19.12.2008 r. o emeryturach pomostowych1, stanowiąca istotne i zarazem dość kontrowersyjnie oceniane uzupełnienie reformy emerytalnej.
Niniejsze opracowanie zostało poświęcone analizie wybranych problemów, które wyłoniły się na tle ww. ustawy.
Uwagi wprowadzające
Szczególny rodzaj wykonywanej pracy w odniesieniu do fizycznych i psychicznych możliwości człowieka stanowi kryterium różnicowania sytuacji ubezpieczonego w ubezpieczeniu społecznym. Przejawem odrębnego traktowania osób wykonujących kwalifikowaną w ten sposób pracę jest uprawnienie polegające na wcześniejszym przejściu na emeryturę. Skutki prawne wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze określała ustawa z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych2 oraz rozporządzenie Rady Ministrów z 7.2.1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze3. Przepisy te dość szeroko kształtowały krąg osób uprawnionych do emerytur z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, przewidując preferencyjne warunki przechodzenia na emeryturę (w niższym wieku emerytalnym). Poważne zmiany w tym zakresie zostały wprowadzone PomostU stanowiącą uzupełnienie reformy emerytalnej wdrażanej od 1999 r.4 i wzbudzającą szereg kontrowersji5.
Rozwiązania prawne wprowadzane przez PomostU mieszczą się w głównym nurcie reformy emerytalnej6, ponieważ zmierzają do podwyższenia ustawowego i efektywnego wieku emerytalnego oraz zahamowania trendu wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. W założeniu reformatorów emerytury pomostowe stanowią rozwiązanie funkcjonujące równolegle do struktury emerytur z systemu powszechnego, ale o charakterze wygasającym. Instrumentem służącym do osiągnięcia założonych celów jest likwidacja możliwości wcześniejszego przechodzenia na emeryturę z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.
W PomostU ukształtowano sytuację emerytalną osób urodzonych po 31.12.1948 r., będących pracownikami zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze. Jednakże EmRentyFUSU przewiduje, pod pewnymi warunkami, realizację uprawnień do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym po 31.12.2008 r. Mianowicie zgodnie z art. 184 EmRentyFUSU, ubezpieczonym urodzonym po 31.12.1948 r. przysługuje prawo do tej emerytury, jeżeli do 1.1.1999 r. osiągnęli okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymagany w przepisach dotychczasowych. Prawo to przysługuje ubezpieczonemu, niezależnie od tego, kiedy osiągnął wymagany wiek7.
Przesłanki nabycia prawa do emerytury pomostowej
Emerytura pomostowa jest świadczeniem pieniężnym realizowanym na wniosek zainteresowanego złożony w oddziale ZUS. W związku z tym decyzja o nieskorzystaniu z przedmiotowego uprawnienia przez ubezpieczonego może powodować (choć nie musi) pożądaną z punktu widzenia założeń systemu emerytalnego kontynuację zatrudnienia. Warunki prawne do nabycia uprawnień emerytalnych zostały szczegółowo ukształtowane w art. 5–12 PomostU. Do warunków nabycia prawa, które kumulatywnie powinna spełnić osoba posiadająca pracowniczy tytuł ubezpieczenia, należą:
1) wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn,
2) data urodzenia przypadająca po 31.12.1948 r.,
3) okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszący co najmniej 15 lat,
4) okres składkowy i nieskładkowy, ustalony na zasadach określonych w art. 5–9 i 11 EmRentyFUSU, wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn,
5) wykonywanie przed 1.1.1999 r. prac w szczególnych warunkach lub prac o szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 PomostU lub art. 32 i 33 EmRentyFUSU – nawet jeżeli praca taka nie została wymieniona w nowych wykazach prac w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze,
6) wykonywanie po 31.12.2008 r. pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 PomostU,
7) rozwiązanie stosunku pracy.
Pewne odmienności dotyczą pracowników wykonujących:
1) w powietrzu na statkach powietrznych pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (art. 5 PomostU),
2) w morskich portach handlowych oraz przedsiębiorstwach pomocniczych działających na rzecz tych portów prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (art. 6 PomostU),
3) w hutnictwie prace w szczególnych warunkach (art. 7 PomostU),
4) następujące prace w szczególnych warunkach (art. 8 PomostU): nurka lub kesoniarza, prace w komorach hiperbarycznych; prace rybaków morskich, prace bezpośrednio przy przetwórstwie materiałów zawierających azbest lub prace rozbiórkowe związane z ich usuwaniem,
5) prace maszynistów pojazdów trakcyjnych: prace maszynistów pojazdów trakcyjnych (maszynista pojazdów trakcyjnych, maszynista instruktor, maszynista zakładowy, maszynista wieloczynnościowych i ciężkich maszyn do kolejowych robót budowlanych i kolejowej sieci trakcyjnej, kierowca lokomotywy spalinowej o mocy do 300 KM, pomocnik maszynisty pojazdów trakcyjnych) i kierowników pociągów (art. 9 PomostU),
6) członka zawodowych ekip ratownictwa górskiego (art. 10 PomostU),
7) prace górnicze, o których mowa w art. 50c EmRentyFUSU (art. 11 PomostU).
Z przepisów PomostU wynika dalsze zróżnicowanie sytuacji ubezpieczonego w zależności od rodzaju wykonywanej pracy, ponieważ pewne typy pracy są traktowane odrębnie. Szczegółowo określają to przepisy art. 5–12 PomostU, które obejmują m.in. prace: pilotów statków powietrznych, personelu pokładowego w powietrzu na statkach powietrznych, zatrudnienie określonego rodzaju w portach morskich lub ich przedsiębiorstwach pomocniczych, prace w hutnictwie, prace maszynistów kolejowych i podobne, prace zawodowych ekip ratownictwa górskiego, prace nurka, kesoniarza, prace w komorach hiperbarycznych, prace rybaka morskiego, prace bezpośrednio przy przetwórstwie materiałów zawierających azbest i robotach rozbiórkowych związanych z ich usuwaniem, prace górnicze w rozumieniu art. 50c EmRentyFUSU. Przy ustalaniu okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wskazanych osób nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał wynagrodzenie lub świadczenie z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
W PomostU przewidziano możliwość uzyskania prawa do emerytury pomostowej przez ubezpieczonego urodzonego po 31.12.1948 r. w wieku niższym niż 55 lat dla kobiety i 60 lat dla mężczyzny (art. 5–10 PomostU). Ubezpieczony musi wykazać, oprócz warunków określonych powyżej w pkt 2–7, okres 15 lub 10 lat wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze w rozumieniu PomostU. Ponadto w niektórych przypadkach należy spełnić warunek uzyskania orzeczenia o niezdolności do wykonywania pracy w szczególnych warunkach wymienionej w pkt 25 załącznika Nr 1 do PomostU (chodzi o prace w powietrzu wykonywane na statkach powietrznych przez personel pokładowy) lub o szczególnym charakterze wymienionej w pkt 1 załącznika Nr 2 do PomostU (czyli prace pilotów statków powietrznych (pilot, instruktor) w rozumieniu art. 105–107 ustawy z 3.7.2002 r. – Prawo lotnicze8.
Zgodnie z art. 11 PomostU prawo do emerytury pomostowej uzyskali również pracownicy wykonujący prace górnicze, w rozumieniu art. 50c EmRentyFUSU. Warunki o charakterze szczególnym, które te osoby powinny spełnić, to osiągnięcie wieku wynoszącego co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn oraz okres 15 lat pracy górniczej, o której mowa w art. 50c EmRentyFUSU.
W PomostU stworzono także możliwość [...]