Abstrakt

Zagadnienie pracy w niedziele i święta podejmowane jest w doktrynie prawa pracy jedynie okazjonalnie. Brak jest opracowań artykułowych, które podjęłyby zagadnienie pracy w niedziele i święta w szerszej perspektywie – wykraczającej poza analizę regulacji KP.

W niniejszym opracowaniu autor przedstawia krytyczne uwagi pod adresem obowiązującej prawnej regulacji pracy w niedziele i święta oraz formułuje wnioski de lege ferenda.

Rozwój heortologii chrześcijańskiej

W pierwszym okresie rozwoju chrystianizmu, jako autonomicznej religii wyodrębnionej z judaizmu w I w. po Chr., chrześcijanie – zwłaszcza na terenie Palestyny – świętowali szabat trwający według semickiego sposobu liczenia czasu od piątkowego do sobotniego zachodu słońca. Jak świadczy biblijna relacja o sprawowaniu Eucharystii w Troadzie „w pierwszym dniu po szabacie” (Dz 20, 7), obchodzono jednocześnie sobotnie (a właściwie już niedzielne) wieczorno-nocne zebranie na „łamanie chleba” jako pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa, przeniesione w następnej fazie rozwoju liturgii na niedzielny poranek¹. Przyjmuje się, że gmina jerozolimska przed definitywnym zerwaniem z judaizmem zachowywała szabat, a z pewnością nie czyniły tego gminy założone przez Pawła z Tarsu². Świadectwa z okresu poapostolskiego, m.in. Didache i list Ignacego z Antiochii do Magnezjan, potwierdzają już wyłącznie obchód niedzieli³.

Niedziela stanowiła początkowo jedyne święto chrześcijańskie. Oprócz cotygodniowej celebracji Paschy – prawdopodobnie pod wpływem judeochrześcijan – rozpoczęto doroczne świętowanie Wielkanocy, wokół której z biegiem czasu uformowało się Triduum Paschalne i okres Pięćdziesiątnicy⁴. Pierwsze wyraźne wzmianki o dorocznej Wielkanocy pochodzą z początku II w.⁵. W tym miejscu należy wspomnieć o kontrowersji paschalnej w Kościele starożytnym⁶. Chodzi mianowicie o spór między – będącymi w większości – zwolennikami świętowania Wielkanocy w pierwszą niedzielę po 14 Nisan (tzn. po pierwszej wiosen­- nej pełni księżyca) a kwadrodecymanami z Azji Mniejszej, obchodzącymi święto Paschy 14 Nisan bez względu na dzień tygodnia. Spór ten ujawnił się po raz pierwszy na synodzie w Rzymie w 154/155 r. między papieżem Anicetem a biskupem Polikarpem ze Smyrny⁷. Kwestię tę podejmował następnie szereg synodów partykularnych, m.in. w Rzymie za pontyfikatu Wiktora I⁸, a rozstrzygnął ostatecznie na niekorzyść praktyki kwadrodecyman I Sobór Nicejski w 325 r.⁹, jakkolwiek jeszcze w 341 r. synod w Antiochii musiał podjąć się przypomnienia ustaleń nicejskich i zobowiązania do ich przestrzegania pod rygorem ekskomuniki¹⁰. Jednolitość w kwestii terminu Wielkanocy utrzymała się do reformy gregoriańskiej (1582 r.). W dodatku do konstytucji „Sacrosanctum Concilium” Sobór Watykański II wyraził brak sprzeciwu wobec propozycji wyznaczenia stałej daty Wielkanocy jako określonej niedzieli w kalendarzu gregoriańskim, pod warunkiem zgody wszystkich zainteresowanych, zwłaszcza akatolickich Kościołów wschodnich. Nie sprzeciwił się również idei stałego kalendarza świeckiego, zachowującego podział na 7-dniowe tygodnie¹¹.

Do IV w. świętowanie chrześcijańskie zachowało pierwotny charakter paschalny¹². Doszło wtedy – z jednej strony – do zjawiska historyzacji poprzez wykształcenie się np. Wielkiego Piątku, Wniebowstąpienia czy Zesłania Ducha Świętego jako autonomicznych świąt¹³. Z drugiej strony miał wówczas miejsce – według dominującej opinii – proces przejęcia terminów pogańskich świąt solarnych i zastąpienia ich treścią chrześcijańską. W Rzymie dotyczyło to święta Natalis Solis Invicti (25 grudnia), w Egipcie – 6 stycznia¹⁴. Najstarsze świadectwo obchodzenia w Rzymie świąt Bożego Narodzenia stanowi „Chronograf” z 354 r.¹⁵. Z upływem czasu święto Narodzenia Pańskiego 25 grudnia zostało wprowadzone w Kościele wschodnim; tym samym święto Epifanii (6 stycznia) stało się pamiątką Chrztu Jezusa w Jordanie. W liturgii rzymskiej natomiast Epifania została powiązana z relacją Mateusza o pokłonie Mędrców ze Wschodu¹⁶. Jednocześnie, począwszy od drugiej połowy II w. (155 r. – śmierć Polikarpa ze Smyrny), rozwija się kult świętych męczenników, a w późniejszym okresie – kult innych świętych¹⁷. Z kolei sobór w Efezie (431 r.), wskutek potępienia nestorianizmu i uznania ortodoksji terminu „Theotokos”, stał się impulsem do rozwoju kultu maryjnego¹⁸.

Rozwój regulacji kanonicznoprawnej w zakresie obchodzenia niedziel i świąt nakazanych w świetle prawa rzymskiego

Pierwotne chrześcijaństwo nie znało zobowiązania do świętowania. Świętowanie niedzieli było bowiem traktowane jako wyraz tożsamości chrześcijańskiej, o czym świadczy przykład 31 mężczyzn i 18 kobiet – męczenników z Abiteny za czasów panowania Dioklecjana¹⁹. Pierwsza regulacja kanonicznoprawna niedzielnego świętowania została dokonana przez synod w Elwirze (ok. 306 r.). Kanon 21 nakazywał czasowe wykluczenie ze wspólnoty Kościoła mieszkańca miasta, który przez 3 kolejne niedziele nie uczestniczył w zgromadzeniu eucharystycznym²⁰. W analogicznej sytuacji kanon 80 Soboru Piąto-Szóstego (Trullańskiego) – stanowiący do dzisiaj jedyną regulację w odniesieniu do obchodzenia świąt religijnych w prawosławnym prawie kanonicznym²¹ – przewiduje dla duchownych karę wydalenia ze stanu duchownego, a dla świeckich – karę ekskomuniki²².

Odpoczynek świąteczny nie był uwzględniany w obchodzie niedzieli do edyktu Konstantyna Wielkiego z 3.7.321 r.²³, rozszerzającego zakres prac zakazanych w niedziele, przewidziany we wcześniejszym edykcie z 7.3.321 r. (rozprawy sądowe i wszelkie zajęcia ludności miejskiej), o m.in. regulowanie długów prywatnych i publicznych²⁴. Zasadnicze znaczenie edyktu z 7.3.231 r. polegało na wprowadzeniu w kalendarzu rzymskim podziału na tygodnie w miejsce pierwotnych okresów 9-dniowych (nundinae)²⁵.

Zagadnienia związane z obchodem świąt podejmowały w późniejszym okresie synody partykularne Kościoła zachodniego. W wieku XIII nieusprawiedliwione opuszczanie Eucharystii zaczęto karać grzywną²⁶. W Polsce pierwsza regulacja prawa synodalnego pochodzi z 1279 r.²⁷. W kwestii obowiązku odpoczynku świątecznego polskie statuty synodalne przewidywały zakaz m.in. prac polowych, w ogrodzie, w lesie, w kamieniołomach i na budowach, polowań, szycia, pracy tkackiej, cerowania, publicznego prania, strzyżenia owiec²⁸.

Katalog świąt nakazanych, których dotyczył obowiązek uczestnictwa we mszy św. i zaprzestania określonych rodzajów pracy, ulegał stałemu powiększaniu ze względu na zwyczaje oraz zarządzenia biskupów i synodów, a od IX w. – dla całego Kościoła rzymskiego – także papieży²⁹. Ujednolicenia katalogu świąt nakazanych, w liczbie 34, dokonał Urban VIII w 1642 r., zastrzegając prawo wprowadzania nowych Stolicy Apostolskiej³⁰. W 1911 r. Pius X zmniejszył liczbę świąt nakazanych do 8³¹.

Charakter powszechny regulacje kanonicznoprawne odnośnie do świąt nakazanych uzyskały w Codex Iuris Canonici z 1917 r.³². Zamieszczona w nim lista świąt nakazanych (kan. 1247 § I)³³ pokrywa się (w ujęciu kalendarzowym³⁴) z katalogiem zawartym w przepisie kan. 1246 § 1 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r., zobowiązującym wiernych Kościoła Rzymskokatolickiego do obchodzenia – oprócz niedzieli – świąt Narodzenia Pańskiego, Objawienia Pańskiego, Wniebowstąpienia oraz Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa, Świętej Bożej Rodzicielki Maryi, Jej Niepokalanego Poczęcia i Wniebowzięcia, Świętego Józefa, Świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz Wszystkich Świętych, z zastrzeżeniem modyfikacji (tzn. zniesienia niektórych świąt lub przeniesienia na niedzielę) wprowadzonych przez Konferencję Episkopatu danego kraju za uprzednią aprobatą Stolicy Apostolskiej (kan. 1246 § 2)³⁵. Na mocy dekretu Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów z 4.3.2003 r. w Polsce od 30.11.2003 r. Wniebowstąpienie Pańskie obchodzi się w VII Niedzielę Wielkanocną, a uroczystości Świętego Józefa, Świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz Niepokalanego Poczęcia NMP utraciły status dies festi de praecepto³⁶. I tak zgodnie z kan. 114 Partykularnego Prawa UKGK³⁷, wierni Ukraińskiego Kościoła Grekokatolickiego są zobowiązani obchodzić jako święto nakazane również Zwiastowanie Przenajświętrzej Bogarodzicy.

Z kolei dla wszystkich katolickich Kościołów wschodnich świętami nakazanymi – zgodnie z kan. 880 § 3 Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich z 1990 r. – są, oprócz niedziel, święta Narodzenia Pańskiego, Epifanii, Wniebowstąpienia, Zaśnięcia Świętej Bożej Rodzicielki Maryi oraz Świętych Apostołów Piotra i Pawła, z zachowaniem prawa partykularnego Kościoła sui iuris zatwierdzonego przez Stolicę Apostolską, która może dzień świąteczny nakazany znieść albo przenieść na niedzielę³⁸.

W myśl przepisu kan. 1248 § 1 Kodeksu Prawa Kanonicznego nakazowi uczestniczenia we mszy świętej czyni zadość ten, kto bierze w niej udział, gdziekolwiek jest odprawiana w obrządku katolickim – tzn. zarówno w łacińskim (rzymskokatolickim), jak i w obrządkach wschodnich – w sam dzień świąteczny, jak też wieczorem dnia poprzedzającego. W przypadku katolickich Kościołów wschodnich przepis kan. 881 § 1 Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich zobowiązuje do uczestnictwa nie tylko we mszy świętej, ale również w celebracji Liturgii Godzin, o ile obowiązek taki wynika z przepisów lub prawnych zwyczajów danego Kościoła sui iuris.

Drugim obowiązkiem – zgodnie ze sformułowaniem kan. 1247 Kodeksu Prawa Kanonicznego i kan. 881 § 4 Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich – jest powstrzymanie się „od wykonywania tych prac i zajęć, które utrudniają oddawanie Bogu czci, przeżywanie radości właściwej dniowi Pańskiemu oraz korzystanie z należnego odpoczynku duchowego i fizycznego”. Na gruncie aktualnego stanu kanonicznoprawnego trudno jest ustalić precyzyjne granice zakazu pracy w święta nakazane; konieczne jest więc odwołanie się do zwyczajów lokalnych, a przede wszystkim konkretnej sytuacji życiowej poszczególnych osób, zwłaszcza wykonujących zawód związany z pracą ciągłą³⁹. Codex Iuris Canonici z 1917 r. przedmiotem zakazu czynił tzw. prace służebne, czynności sądowe, a także – o ile specjalne indulty lub prawne zwyczaje nie stanowiły inaczej – publiczny handel, jarmarki i wszelkiego innego rodzaju publiczne kupno czy sprzedaż (kan. 1248)⁴⁰.

Katechizm Kościoła Katolickiego zaznacza, że obowiązki rodzinne lub ważny pożytek społeczny stanowią słuszne usprawiedliwienie niewypełniania nakazu odpoczynku niedzielnego. Zastrzega przy tym, że na władzach publicznych w stosunku do obywateli oraz na pracodawcach względem pracowników – pomimo wymogów ekonomicznych – ciąży powinność zapewnienia czasu przeznaczonego na odpoczynek i kult religijny⁴¹.

Postulat ten został poprzednio sformułowany w encyklikach „Rerum novarum” Leona XIII⁴², „Mater et Magistra” Jana XXIII⁴³ oraz „Laborem exercens” Jana Pawła II⁴⁴. „Regularny wypoczynek tygodniowy, obejmujący przynajmniej niedzielę” ⁴⁵, jako jedno z praw pracowniczych⁴⁶, został przez Jana Pawła II przywołany również w liście apostolskim „Dies Domini”⁴⁷.

Jakkolwiek powyższe tezy nie pojawiają się w sposób bezpośredni w encyklice Benedykta XVI „Caritas in veritate”⁴⁸, na podkreślenie zasługują liczne nawiązania do społecznego nauczania Jana Pawła II (w szczególności do „Laborem exercens”⁴⁹), jak również zaakcentowanie prawa do wolności religijnej jako istotnego czynnika rozwoju społecznego⁵⁰.

Prawo do obchodzenia świąt religijnych a dopuszczalność pracy w niedziele i święta w polskim prawie pracy – uwagi de lege lata

Pierwsze regulacje prawne dotyczące pracy w niedziele i święta [...]