Abstrakt

Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego określają, w jakim zakresie strony mogą dokonać skutecznego wyboru prawa właściwego dla zawieranego przez nie stosunku umownego. Znaczenie tych norm uwidacznia się zwłaszcza w przypadku umów o pracę z uwagi na ich społeczne znaczenie i bogatą regulację w poszczególnych państwach.

Zamiarem autora było pokazanie zakresu wolności wyboru prawa właściwego dla stosunku pracy na podstawie prawa obowiązującego w Polsce. W tym celu autor:

– wskazuje na aktualnie obowiązujące źródła prawa w tym zakresie,

– opisuje ogólną zasadę dotyczącą wolności wyboru prawa właściwego dla stosunku umownego w tym stosunku pracy oraz

– omawia ograniczenia wolności wyboru prawa właściwego dla stosunku pracy.

Niniejszy artykuł został podzielony na dwie części. Publikacja części I miała miejsce w Nr 9/2010 Monitora Prawa Pracy.

Ograniczone skutki wyboru prawa właściwego dla stosunku pracy

1. Generalna zasada

Jak wskazano w części 1 niniejszego opracowania¹, w przypadku gdy stosunek umowny (stosunek pracy) powiązany jest z prawem różnych państw (a w ograniczonym zakresie także w sytuacji, gdy w momencie wyboru prawa stosunek ten powiązany jest z prawem tylko jednego państwa), jego strony mogą dokonać wyboru prawa dla niego właściwego. Strony przy dokonywaniu wyboru prawa nie są ograniczone tym, aby wybrane przez nie prawo pozostawało w związku z tym stosunkiem umownym (stosunkiem pracy).

Wskazana powyżej zasada, pomimo że ma zastosowanie do wszystkich stosunków umownych, w tym do stosunku pracy, to w odniesieniu do tego ostatniego doznaje bardzo dużych ograniczeń. Ograniczenia te nie wyłączają co prawda samej możliwości dokonania wyboru prawa właściwego dla stosunku pracy, ale zasadniczo wpływają na jego skuteczność. Skutki, jakie strony mogą wywołać poprzez dokonanie wyboru prawa właściwego dla zawieranego przez nie stosunku pracy, są ograniczone.

Ograniczenia skutków wyboru prawa właściwego dla stosunku pracy mają na celu zapewnienie efektywnej ochrony pracownika jako „słabszej” strony tego stosunku. Ogólna zasada ochrony „słabszej” strony stosunku umownego znalazła wyraz w motywie 23 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 593/2008 z 17.6.2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I)², który stanowi, że w odniesieniu do umów zawartych ze stroną uznawaną za słabszą stronie takiej należy zapewnić ochronę za pomocą norm kolizyjnych, które są dla niej korzystniejsze niż reguły ogólne. Pracownicy są jedną z dwóch grup, obok konsumentów, które w rozporządzeniu Rzym I objęto szczególną ochroną z uwagi na ich słabszą w stosunku do drugiej strony pozycję w zawieranym przez nie stosunku umownym³.

Zgodnie z założeniem leżącym u podstaw prawa pracy pracodawca i pracownik nie są w równej pozycji negocjacyjnej, a to ze względu na fakt, że dla tego drugiego istnienie stosunku pracy jest często kwestią, od której zależy możliwość finansowego utrzymania siebie i swojej rodziny. Z kolei dla pracodawcy pracownik to często jedynie „kolejna osoba do pracy”. Z powyżej wskazanego względu sytuacja pracownika na gruncie obowiązującego prawa wymaga wzmocnienia w celu zmniejszenia faktycznie istniejącej nierówności pomiędzy stronami stosunku pracy⁴. Na gruncie prawa materialnego poszczególnych państw ochrona słabszej strony stosunku pracy (pracownika) realizowana jest przez regulację pewnych elementów tego stosunku za pomocą bezwzględnie i jednostronnie bezwzględnie obowiązujących (wyłączenie na korzyść pracownika) przepisów prawa.

Wybór prawa właściwego dla stosunku umownego (stosunku pracy) polega na tym, że jego strony:

- wskazują prawo właściwe do jego oceny oraz jednocześnie

- wyłączają zastosowanie przepisów prawa innego państwa, niewskazanego przez nie, jako prawo właściwe.

Mając na uwadze powyższe należy zauważyć, że gdyby wybór prawa właściwego dla stosunku pracy był w pełni nieograniczony, to ochrona pracownika gwarantowana w prawie materialnym poszczególnych państw byłaby mocno zagrożona. Dla jej uchylenia wystarczyłoby, żeby strony wskazały prawo innego państwa jako właściwe dla danego stosunku pracy. W związku z tym, aby ochrona pracownika, jako słabszej strony stosunku pracy, była efektywna, musi być realizowana zarówno na poziomie prawa wewnętrznego każdego państwa – prawa materialnego i proceduralnego – jak i prawa prywatnego międzynarodowego⁵.

Ograniczenia skutków wyboru prawa dokonanego przez strony stosunku pracy polegają na zastosowaniu jednostronnych norm kolizyjnych, które wskazują, jakie prawo jest właściwe w określonych sprawach, niezależnie od dokonanego przez strony wyboru. Innymi słowy, wskazują przepisy, których zastosowania strony nie mogą wyłączyć w drodze wyboru prawa właściwego. Duża liczba przepisów regulujących zasady wskazywania prawa właściwego dla stosunku pracy wynika z faktu poszukiwania dla tego stosunku prawa właściwego, które w sposób najpełniejszy równoważyłoby związek określonego stosunku pracy z poszczególnym państwem (co ma chronić interes tego państwa, które jest zainteresowane w regulacji zdarzeń prawnych związanych z jego prawem) oraz cel jakim jest ochrona pracownika⁶.

2. Ochrona pracownika w państwie, którego prawo byłoby właściwe w przypadku braku wyboru prawa właściwego dla stosunku pracy

2.1. Charakter ograniczenia

Zgodnie z art. 8 ust. 1 rozporządzenia Rzym I wybór prawa dokonany przez strony stosunku pracy nie może prowadzić do pozbawienia pracownika ochrony wynikającej z przepisów, których nie można wyłączyć w drodze umowy, na mocy prawa, które w przypadku braku wyboru byłoby właściwe dla danego stosunku pracy. Ograniczenie zawarte w art. 8 ust. 1 rozporządzenia Rzym I w odniesieniu do stosunku pracy wyraża zasadę priorytetu łączników obiektywnych (łączników określonych w ustawie) względem łącznika subiektywnego, jakim jest wybór stron.

Zgodnie z art. 8 ust. 1 rozporządzenia Rzym I wybór prawa właściwego dla stosunku pracy jest bezskuteczny, jeżeli narusza ochronę pracownika przewidzianą w prawie państwa, które byłoby właściwe, gdyby strony nie dokonały wyboru. Oznacza to, że w przypadku gdy prawo wybrane przez strony stosunku pracy nie zapewnia pracownikowi ochrony lub zapewnia niższy jej poziom niż przewiduje to prawo państwa, którego prawo byłoby właściwe, gdyby strony nie dokonały wyboru, to w tym zakresie prawa wybranego przez strony się nie stosuje. W takim przypadku zastosowanie znajdzie prawo państwa, którego prawo byłoby właściwe, gdyby strony nie dokonały wyboru.

Ograniczenie skutków wyboru prawa właściwego dla stosunku pracy wynikające z art. 8 ust. 1 rozporządzenia Rzym I stanowi dopełnienie ograniczenia swobody kształtowania treści stosunku pracy określonego w materialnym prawie pracy poszczególnych państw. Zgodnie z polskim prawem treść stosunku pracy w bardzo dużej mierze kształtowana jest przez przepisy prawa bezwzględnie lub jednostronnie bezwzględnie obowiązujące, mające na celu ochronę pracownika. Ograniczenia stron w możliwości kształtowania treści stosunku pracy na gruncie prawa materialnego wymagają istnienia podobnych ograniczeń na gruncie prawa prywatnego międzynarodowego, ponieważ w przeciwnym razie istniałaby możliwość omijania bezwzględnie i jednostronnie bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa materialnego w drodze wyboru prawa obcego.

Ograniczenie przewidziane w art. 8 ust. 1 rozporządzenia Rzym I jest [...]