Abstrakt

Przestrzeganie przez pracownika ustalonego w zakładzie pracy czasu pracy jest powszechnie uznane za podstawowy obowiązek pracowniczy. Wynika to nie tyle z przepisów Kodeksu pracy, ile z orzecznictwa sądowego i stanowiska doktryny.

W niniejszym opracowaniu autorka podejmuje próbę określenia charakteru tego obowiązku w obecnych realiach gospodarczych, a także jego zakresu w odniesieniu do różnych rodzajów prac, w tym zajmowanych stanowisk oraz systemów czasu pracy. Tym samym poddaje w wątpliwość przyjmowanie a priori, że przestrzeganie ustalonego wymiaru oraz rozkładu czasu pracy jest podstawowym i najważniejszym obowiązkiem w przypadku każdego pracownika.

Wprowadzenie

Ustalenie prawnego charakteru pracowniczego obowiązku przestrzegania czasu pracy w istotny sposób wpływa na określenie pojęcia stosunku pracy, a także wiąże się z szeregiem konsekwencji praktycznych. Uznanie obowiązku przestrzegania czasu pracy za podstawowy obowiązek pracowniczy może oznaczać, że w sytuacjach gdy taki obowiązek nie występuje, stosunek prawny łączący strony nie będzie kwalifikowany jako stosunek pracy, ale jako inny stosunek cywilnoprawny¹. A contrario można też się zastanawiać, czy samo nałożenie na pracownika obowiązku przestrzegania ustalonego rozkładu czasu pracy przesądza o istnieniu bądź nieistnieniu stosunku pracy.

Obowiązek przestrzegania czasu pracy – przypomnienie dotychczasowych poglądów doktryny prawa pracy

Obowiązki pracownika składają się na treść stosunku pracy. Określają pożądane zachowania pracownika wobec pracodawcy, jego przedstawicieli, a także współpracowników. Ustawodawca w art. 100 § 1 KP normuje ogólne obowiązki pracownika, stanowiąc, że pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Przepis § 2 powyższego artykułu ustala katalog typowych obowiązków pracowniczych. W art. 100 KP nie zostały jednak ustalone wszystkie obowiązki pracownicze. Wydaje się, że wskazany przepis ma bardziej na celu sygnalizacyjne usystematyzowanie ich w jednej jednostce redakcyjnej. O obowiązkach pracowników przepisy prawa pracy stanowią nie tylko w art. 100 KP, niektóre bowiem obowiązki wymienione w tym przepisie są unormowane bardziej szczegółowo w innych przepisach Kodeksu pracy². Wiele obowiązków pracowniczych wyniesionych zostało do rangi podstawowych w znacznej mierze przez orzecznictwo sądowe³.

Ocena, czy dany obowiązek pracowniczy można uznać za podstawowy, powinna opierać się na analizie, czy od spełnienia takiego obowiązku zależy harmonijny i niezakłócony przebieg wydajnej i efektywnej pracy⁴. Stanowisko, zgodnie z którym przestrzeganie ustalonego czasu pracy należy do podstawowych obowiązków pracowniczych, opierano w dużej mierze na treści art. 14 i 76 Konstytucji z 1952 r., które posługiwały się określeniem dyscypliny pracy również w znaczeniu obejmującym obowiązek przestrzegania czasu pracy. J. Jończyk pisał nawet o pracowniczym obowiązku odpracowania ustawowych norm czasu pracy. Według wspomnianego autora dzienne i tygodniowe normy czasu pracy zawarte w ustawie z 1919 r. o czasie pracy w przemyśle i handlu należało uznać nie tylko jako ważne uprawnienie pracownika, ale również jako jeden z jego podstawowych obowiązków. Przedstawiona teza została oparta na założeniu, że w ustroju socjalistycznym nie można było mówić o wyzysku pracy najemnej. Dodatkowym argumentem przytaczanym na poparcie stanowiska uznającego pracowniczy obowiązek przestrzegania czasu pracy jako podstawowy była duża waga społeczna i gospodarcza prawidłowej realizacji tego obowiązku⁵.

Z kolei A. Kałuziński nazwał obowiązek przestrzegania ustawowego czasu pracy najbardziej elementarnym. Argumentował to tym, że inne obowiązki pracownika, takie jak przestrzeganie zasad bhp czy zapewnienie odpowiedniej jakości pracy, mogą być egzekwowane dopiero wtedy, gdy pracownik wypełni obowiązek punktualnego stawienia się do pracy, przestrzegania ustalonego rozkładu czasu pracy i ustalonych norm czasu pracy. Powinność stosowania się do ustalonych norm czasu pracy oznacza, według wymienionego autora, że pracownik powinien wykonywać pracę w ustawowym czasie ustalonym dla danej kategorii pracowników, a jeśli zajdzie potrzeba pracy w godzinach nadliczbowych, zobowiązany jest wykonywać pracę w wymiarze przekraczającym ustalone normy. Prawo do odmowy wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych przysługuje co do zasady tylko pracownikom, którzy na mocy określonych przepisów nie mogą być zatrudniani ponad obowiązujące ich normy czasu pracy⁶.

Respektowanie ustalonego rozkładu czasu pracy polega na rozpoczynaniu i kończeniu pracy o oznaczonej w tym rozkładzie porze oraz na przestrzeganiu ustalonych przerw w pracy. Według W. Masewicza stosowanie się do powyższego obowiązku oznacza „punktualne stawienie się do pracy w ustalonym miejscu i czasie, zakaz opuszczenia ustalonego miejsca pracy w czasie godzin pracy bez zgody lub powiadomienia upoważnionego przełożonego, stosowanie się do ustalonych przerw w pracy, zakaz wcześniejszego opuszczania zakładu przed czasem określającym koniec pracy oraz stosowanie się do normatywów czasu ustalonych dla dokonywania czynności poprzedzających lub kończących pracę niezbędnych do porządkowania stanowiska pracy, przekazania lub odbioru powierzonego mienia, czyszczenia narzędzi itp.”⁷.

W doktrynie akcentuje się, że [...]