Abstrakt

Niniejszy artykuł został poświęcony omówieniu problematyki elastyczności czasu pracy. Podjęto w nim próbę zdefiniowania elastyczności czasu pracy, przedstawienia interesów stron stosunku pracy, których realizacji elastyczność czasu pracy powinna służyć, wyznaczenia granic elastyczności czasu pracy oraz metod jej wprowadzania. Podjęto również próbę ukazania kierunków dalszego uelastyczniania czasu pracy w polskim prawie pracy.

Uwagi wprowadzające

Dążenie do uelastyczniania stosunków pracy jest jednym z głównych trendów rozwoju współczesnego prawa pracy¹. Uelastycznianie stosunków pracy jest następstwem takich czynników, jak: konieczność zwiększania konkurencyjności i możliwości dostosowywania przedsiębiorstw do warunków globalnej gospodarki rynkowej, konieczność zapobiegania bezrobociu i realizacja polityki wzrostu zatrudnienia czy wreszcie – dostrzegana w ostatnich latach – konieczność zahamowania niekorzystnych trendów demograficznych.

Proces uelastyczniania dotyka różnych aspektów prawa pracy – ochrony trwałości stosunku pracy, możliwości zatrudniania pracowników w nietypowych formach zatrudnienia, możliwości reagowania na kryzysową sytuację finansową pracodawcy. Najbardziej podatną na elastyczność sferą jest jednak czas pracy.

Pojęcie elastyczności czasu pracy

Przepisy prawa pracy nie definiują i nie posługują się pojęciem elastycznego czasu pracy ani elastyczności czasu pracy. Próby zdefiniowania tych pojęć podejmowane są w literaturze przedmiotu.

Pojęcie elastycznego czasu pracy definiuje się od strony negatywnej jako wszystkie formy organizacji czasu pracy, które odbiegają od tradycyjnego, sztywnego unormowania czasu pracy w skali doby i tygodnia. Takie ujęcie prezentowane jest w nauce niemieckiej. W badaniach instytutów niemieckich, a także materiałach Bundesministerium für Arbeit wszystkie formy czasu pracy odbiegające od standardowego, normalnego czasu pracy są uznawane za formy elastycznego czasu pracy². Punktem wyjścia w tym przypadku jest określenie normalnego standardu czasu pracy³. Na gruncie nauki polskiej stanowisko takie prezentuje H. Strzemińska, zdaniem której elastyczny czas pracy obejmuje różne schematy, odmienne od regularnych, sztywnych 8-godzinnych rozkładów, utrwalonych w epoce tradycyjnej gospodarki przemysłowej⁴. Takie ujęcie pozwala na objęcie zakresem tego pojęcia całego szeregu różnorodnych form elastycznego czasu pracy⁵.

Pojęcie elastyczności czasu pracy wiąże się z pewną modalnością czasu pracy, możliwością jego kształtowania. Zdaniem Z. Hajna elastyczność czasu pracy oznacza możliwość dostosowywania czasu pracy do potrzeb przedsiębiorstwa (pracodawcy) przy danej liczbie zatrudnionych⁶. Według S. Driczyńskiego pojęciem „elastyczność należy objąć wszystkie przypadki, w których czas pracy może być modelowany”⁷. Uelastycznieniem czasu pracy jest zaś „takie sformułowanie przepisów o czasie pracy, które pozwala modelować ten czas, nie wymuszając zmiany przepisów prawa”⁸.

Pojęcie elastyczności czasu pracy należy definiować w powiązaniu z celami, jakie powinna ona realizować. Elastyczne będzie uregulowanie czasu pracy w sposób, który pozwala partnerom społecznym lub stronom stosunku pracy na kształtowanie go zgodnie ze swoją wolą, w celu ochrony ich słusznych interesów. Kładzie się tutaj nacisk na merytoryczną treść elastyczności, którą jest możliwość kształtowania przez podmioty stosunku pracy czasu pracy według potrzeb⁹.

Na podstawie dotychczasowych rozważań można zatem przyjąć, że elastyczność czasu pracy polega na takim jego ukształtowaniu lub stworzeniu możliwości kształtowania w ramach obowiązujących przepisów, które pozwala partnerom społecznym lub stronom stosunku pracy na dostosowywanie go do swoich uzasadnionych potrzeb.

Pojęcie elastyczności może się odnosić do różnych aspektów regulacji czasu pracy. Zdaniem S. Driczyńskiego elastyczność czasu pracy obejmuje zwłaszcza prawne możliwości kształtowania: pojęcia czas pracy, indywidualnego lub zbiorowego określania wymiaru, rozkładu i normy czasu pracy, procedury regulacji czasu pracy¹⁰. Zdaniem Z. Hajna formy elastyczności czasu pracy dzielą się na dwie grupy. Pierwsza wiąże się z ogólnym wymiarem (długością) czasu pracy druga z organizacją czasu pracy, przy danym jej wymiarze. Do form uelastyczniania czasu pracy mieszczących się w pierwszej grupie należą różne formy pracy w niepełnym wymiarze oraz pracy ponadwymiarowej i pracy w dni wolne. Formy elastyczności grupy drugiej „koncentrują się na systemach organizacji czas pracy opartych na normie tego czasu i manipulacjach okresami rozliczeniowymi”¹¹.

Wydaje się, że wyróżnić można 3 płaszczyzny elastyczności czasu pracy: [...]