Abstrakt

Przedmiotem niniejszego artykułu jest ukazanie, jak zmieniały się przepisy regulujące kwestię składu sądu rozpoznającego sprawy z zakresu prawa pracy, ale przede wszystkim analiza aktualnie obowiązującej regulacji w świetle doświadczeń praktyki sądowej. W szczególności autor omówi przebieg prac legislacyjnych nad ustawą nowelizującą art. 47 KPC oraz problemy powstające przy wykładni § 1 i § 2 pkt 1 tego przepisu KPC.

Wstęp

Kwestię składu sądu w procesie cywilnym uregulowano w art. 47 KPC. Regulacja ta obejmuje także postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy, czyli w sprawach o:

1) roszczenia ze stosunku pracy lub z nim związane,

1¹) ustalenie istnienia stosunku pracy, jeżeli łączący strony stosunek prawny, wbrew zawartej m.in. umowie, ma cechy stosunku pracy,

2) roszczenia z innych stosunków prawnych, do których z mocy odrębnych przepisów stosuje się przepisy prawa pracy,

3) odszkodowania dochodzone od zakładu pracy na podstawie przepisów o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (art. 476 § 1 KPC).

Sprawy z zakresu prawa pracy podlegają w I instancji kognicji sądów pracy, stanowiących wydziały sądów rejonowych i okręgowych (art. 12 § 1 pkt 4 i 16 § 1 pkt 4 ustawy z 27.7.2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych¹).

Rys historyczny

Udział ławników w rozpoznawaniu spraw z zakresu prawa pracy jest w polskim systemie prawnym utrwaloną przez dziesięciolecia instytucją. Już przedwojenne rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 22.3.1928 r. o sądach pracy² i późniejsze rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24.10.1934 r. Prawo o sądach pracy³ przewidywały rozpoznawanie spraw „w kompletach, składających się z przewodniczącego lub jego zastępcy, jednego ławnika z grupy pracodawców i jednego ławnika z grupy pracowników, przyczem przy rozpoznawaniu spraw robotników ławnikiem z grupy pracowników powinna być osoba, należąca do kategorji przedstawicieli robotników, a przy rozpoznawaniu spraw pracowników umysłowych – osoba, należąca do kategorji przedstawicieli pracowników umysłowych. Przy rozpoznawaniu spraw, dotyczących gospodarstw rolnych i leśnych i przedsiębiorstw z niemi związanych, ławnikami powinny być osoby, należące do kategorji przedstawicieli pracodawców i pracowników rolnych” (art. 20 ust. 1 i 2 rozporządzenia z 1928 r. i art. 14 § 1 i 2 rozporządzenia z 1934 r.). A zatem ustawodawca przedwojenny zabiegał o to, by ławnicy wywodzili się z tego samego środowiska co pracownik, którego sprawę mieli rozpatrywać. Zapewne zamierzeniem ustawodawcy było zapewnienie tego, by udział czynnika niezawodowego nie był jedynie fasadowy, ale dawał sędziemu zawodowemu realne wsparcie dzięki wiedzy i doświadczeniu osób wywodzących się ze środowiska, w którym był zatrudniony pracownik.

Jako ciekawostkę można wskazać, że oba wzmiankowane rozporządzenia przewidywały udział ławników także w rozpoznawaniu odwołań (skarg apelacyjnych) od orzeczeń sądów I instancji w sprawach, w których wartość przedmiotu sporu przekraczała 200 zł (300 zł) – art. 31 ust. 4 rozporządzenia z 1928 r. i art. 32 § 1 rozporządzenia z 1934 r. Natomiast odwołania (skargi apelacyjne) od orzeczeń w sprawach drobnych – do 200 zł (300 zł) – rozpoznawano w składzie trzech sędziów zawodowych – art. 30 ust. 3 rozporządzenia z 1928 r. i art. 31 § 2 rozporządzenia z 1934 r.

Zasadnicze zmiany dotknęły sądownictwo pracy w latach pięćdziesiątych. Dekretem z 26.10.1950 r. o przekazaniu sądom powszechnym spraw w zakresie sądownictwa pracy⁴ zniesiono szczególne sądownictwo pracy, a sprawy cywilne rozpoznawane dotąd przez sądy pracy przekazano do jurysdykcji sądów powszechnych. Z kolei dekretem z 24.2.1954 r. o zakładowych komisjach rozjemczych⁵ spory wynikające ze stosunków pracy w przedsiębiorstwach uspołecznionych przekazano do rozpoznawania zakładowym komisjom rozjemczym.

Szczególne sądownictwo pracy reaktywowano ustawą z 24.10.1974 r. o okręgowych sądach pracy i ubezpieczeń społecznych⁶. Statuowała ona rozpoznawanie spraw w składzie sędziego i dwóch ławników, przy czym prezes sądu mógł zarządzić rozpoznanie sprawy zawiłej w składzie trzech sędziów i dwóch ławników (art. 5 § 1 i 2).

Kolejna zmiana instytucjonalna dotycząca sądownictwa pracy weszła w życie 1.7.1985 r. Ustawą z 18.4.1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych⁷, sprawy z zakresu prawa pracy przekazano do prowadzenia sądom pracy – stanowiącym odrębne jednostki organizacyjne sądów rejonowych oraz sądom pracy i ubezpieczeń społecznych – stanowiącym odrębne jednostki organizacyjne sądów wojewódzkich. Odtąd postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy toczą się według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.

Od dnia 1.7.1985 r. sprawy z zakresu prawa pracy były rozpoznawane w składzie jednego sędziego i dwóch ławników (art. 47 § 1 KPC), przy czym prezes sądu mógł zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów zawodowych, jeżeli uznał to za wskazane „ze względu na szczególną zawiłość sprawy” (art. 47 § 3 KPC). Równolegle z art. 47 KPC obowiązywał jeszcze jeden przepis regulujący udział ławników w rozpoznawaniu spraw z zakresu prawa pracy. Zgodnie z art. 144 § 2 ustawy z 20.6.1985 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych⁸, „Do udziału w rozprawie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych prezes sądu wyznacza jednego ławnika wybranego spośród kandydatów zgłoszonych przez organ administracji państwowej i jednego ławnika wybranego spośród kandydatów zgłoszonych przez związki zawodowe”.

Artykuł 47 KPC znowelizowano 1.7.1996 r.⁹. Nowelizacja ta w minimalnym stopniu dotknęła spraw z zakresu prawa pracy, które nadal były rozpoznawane w składzie jednego sędziego i dwóch ławników (art. 47 § 1 KPC), przy czym prezes sądu mógł zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów zawodowych, jeżeli uznał to za wskazane „ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy” (art. 47 § 4 KPC).

Dnia 1.10.2001 r. weszła w życie SądPowszechU. Zgodnie z jej art. 170 § 2, „Do udziału w rozprawie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych prezes sądu wyznacza jednego ławnika wybranego spośród kandydatów zgłoszonych przez terenowy organ administracji rządowej i jednego ławnika wybranego spośród kandydatów zgłoszonych przez związki zawodowe oraz organizacje pracodawców”. Cytowany przepis został znowelizowany 7.10.2005 r.¹⁰ i od tego dnia stanowi, że „Do udziału w rozprawie w sprawach z zakresu prawa pracy prezes sądu wyznacza jednego ławnika wybranego spośród kandydatów zgłoszonych przez organizacje związkowe i, w miarę możliwości, jednego ławnika wybranego spośród kandydatów zgłoszonych przez organizacje pracodawców”.

Kolejna nowelizacja art. 47 KPC, która weszła w życie 7.10.2005 r.¹¹, nie dotyczyła składu sądu w sprawach z zakresu prawa pracy.

Ostatnia nowelizacja art. 47 KPC, zasadniczo modyfikująca skład sądu w sprawach z zakresu prawa pracy, weszła w życie 28.7.2007 r.¹². Aż do tego dnia ustawodawca jednolicie regulował skład sądu we wszystkich sprawach z zakresu prawa pracy. W znowelizowanym art. 47 § 1 i § 2 pkt 1 KPC ustawodawca różnicuje ten skład w zależności od rodzaju rozpoznawanych roszczeń.

Przebieg prac legislacyjnych nad ustawą nowelizującą art. 47 KPC

Projekt „ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz o zmianie niektórych innych ustaw” został złożony w Sejmie przez Prezesa Rady Ministrów 29.5.2006 r. Zgodnie ze swoją nazwą projekt zawierał propozycję nowelizacji ustaw procesowych (cywilnej i karnej) oraz sześciu innych ustaw. W uzasadnieniu projektu otwarcie zadeklarowano, że jest on „kolejnym przejawem potrzeby zminimalizowania instytucji sądów ławniczych na rzecz sądownictwa zawodowego, wysoko kwalifikowanego i usytuowanego na poziomie uwieńczenia kariery”. Według uzasadnienia projektu: „Sprawy są coraz bardziej skomplikowane, proporcjonalnie do stopnia skomplikowania funkcjonowania nowoczesnego społeczeństwa. W ślad za tym idzie także znaczny stopień skomplikowania prawa, wymagający profesjonalnego przygotowania do jego stosowania”.

W uzasadnieniu projektu wyeksponowano potrzebę ograniczenia kosztów wynikających z udziału czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości – wskazano na koszty finansowe (ryczałtowe wynagrodzenia ławników za udział w posiedzeniach), „koszty odrywania od pracy tej części ławników, która jest aktywna zawodowo”, „koszty odroczonych spraw albo rozpoznawanych od początku z uwagi na brak subordynacji ławników lub na stan zdrowia często starszych osób”, „przede wszystkim zaś to najszerzej rozumiane koszty braku rzeczywistej kolegialności orzekania pomimo ustawowych deklaracji i wymogów”.

Projekt przewidywał jako zasadę rozpoznawanie spraw cywilnych (zarówno w postępowaniu procesowym, jak i nieprocesowym) w składzie jednego sędziego, z wyjątkiem kilku kategorii spraw z zakresu prawa pracy.

Ograniczenie udziału ławników w rozpoznawaniu spraw z zakresu prawa pracy do niektórych tylko kategorii uzasadniano tym, że „Doświadczenie z zakresu prawa pracy, które mają prezentować ławnicy przy rozpoznawaniu tego typu spraw, jest obecnie w zasadzie trudne do uzyskania, a pomoc ławnika przy rozstrzyganiu konkretnej sprawy nieznaczna. Sąd zajmuje się bowiem ścisłą interpretacją skomplikowanych przepisów prawa pracy. Poza tym sąd w składzie jednoosobowym będzie mógł działać sprawniej”.

Z kolei postulat utrzymania orzekania w składzie ławniczym w sprawach o:

– ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy,

– naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu i o roszczenia z tym związane,

– odszkodowanie lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu,

uzasadniono tym, że „W tych (…) sprawach ocena danego przypadku z punktu widzenia doświadczenia życiowego czy sprawiedliwości społecznej może okazać się przydatna”.

Projekt był procedowany w Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach na posiedzeniach 20.7.2006 r. i 15.2.2007 r. oraz 25.4.2007 r. (to ostatnie posiedzenie w celu rozpatrzenia poprawek Senatu).

Protokoły z posiedzeń Komisji ujawniają, że dyskusja koncentrowała się wokół następujących kwestii:

– zgodności ze standardem konstytucyjnym tak radykalnego, jak zaproponowane w projekcie, ograniczenia udziału czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości,

– zgłoszonej poprawki poselskiej przewidującej zachowanie składu ławniczego w niektórych sprawach rodzinnych (przede wszystkim w sprawach o rozwód i separację),

– oszczędności, jakie można osiągnąć, nowelizując Kodeks postępowania cywilnego zgodnie z projektem rządowym, i jakie nie będą osiągnięte, jeśli zostanie przyjęta poprawka poselska opisana w pkt 2¹³.

Wątpliwości [...]