Abstrakt
W niniejszym opracowaniu autorka omamia problem zatrudniania w tzw. szarej strefie, a w szczególności skalę i przyczyny tego zjawiska. Ponadto podejmuje próbę oceny skuteczności przyjętej przez polskiego ustawodawcę metody zwalczania i zapobiegania pracy nierejestrowanej.
Uwagi wstępne
Opublikowany przez MPiPS raport z realizacji projektu „Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne”1 jest okazją do podzielenia się kilkoma refleksjami dotyczącymi problematyki zatrudniania w tzw. szarej strefie2. Jest rzeczą niewątpliwą, że „szara strefa” w zatrudnieniu generuje koszty społeczne wręcz trudne do wyliczenia. Wynikają one z uszczuplenia dochodów fiskalnych państwa, zasobów ZUS oraz systemu ochrony zdrowia, a także zwiększają koszty opieki społecznej. Nie bez znaczenia są także te koszty, które powstają na skutek wykonywania pracy w warunkach niejednokrotnie gorszych od przyjętych standardów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Skala i przyczyny pracy nierejestrowanej w Polsce
W ramach ww. projektu badawczego „Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne” podjęto próbę oszacowania skali zjawiska gospodarki nieformalnej w Polsce przy zastosowaniu różnych metod. Szacunki dokonane za pomocą modelu ekonometrycznego bazującego na produkcji energii elektrycznej sugerują, że w latach 1999–2003 stosunek nieoficjalnego PKB do oficjalnego wahał się na poziomie około 25%, a następnie (od wstąpienia Polski do UE) obniżył się i nieznacznie przekraczał 22%3. Dla porównania skali zjawiska gospodarki nieformalnej na płaszczyźnie międzynarodowej wskazać można niemieckie dane za lata 2002–2003. Wynika z nich, że średnio udział „szarej strefy” w wytworzeniu PKB wyniósł od 8,3% w Stanach Zjednoczonych, 11% w Japonii, 16,8% w Niemczech, 18,7% w Szwecji i Norwegii, 22,3% w Hiszpanii i Portugalii, 26,2% we Włoszech do 28,3% w Grecji4.
Skalę zjawiska zatrudnienia w tzw. szarej strefie bada się metodą empiryczną. Obarczona jest ona ryzykiem błędu, gdyż nie każdy respondent otwarcie przyznaje się do „pracy na czarno”. Przyczyną tego – jak się wydaje – jest świadomość respondentów o naruszaniu przepisów prawa związanych z zatrudnieniem. „Praca na czarno” w świadomości powszechnej utożsamiana jest z faktycznym wykonywaniem pracy na rzecz drugiego podmiotu z naruszeniem obowiązków wynikających z przepisów ubezpieczeniowych i podatkowych oraz – najczęściej – z naruszeniem praw pracowniczych5. Liczbę osób wykonujących pracę nierejestrowaną w 2007 r. oszacowano na około 10% wszystkich zatrudnionych w Polsce. Przeprowadzone przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych badania wykazały, że najwięcej osób wykonujących pracę nierejestrowaną zatrudnionych było w gospodarstwach domowych przy pracach polegających głównie na pomocy w prowadzeniu domu, opiece nad członkiem rodziny i korepetycjach (39,9% wszystkich respondentów)6. Następne 19,3% badanych przyznało się do pracy nierejestrowanej w budownictwie, gastronomii i hotelarstwie. Pracę nierejestrowaną w gospodarstwach rolnych w 2007 r. wykonywało 9,9% ankietowanych7.
Przyczyny zjawiska zatrudniania w „szarej strefie” są rozmaite i złożone. Z punktu widzenia osób wykonujących pracę nierejestrowaną mają głównie podłoże ekonomiczne, ale nie bez znaczenia są także czynniki socjologiczne. Najczęściej wymienianym przez ankietowanych powodem podjęcia pracy nierejestrowanej był brak możliwości podjęcia pracy rejestrowanej (53,2% ogółu badanych), przy czym duża część respondentów przyznała, że wybrałaby pracę nierejestrowaną, nawet gdyby miała możliwość pracy podjęcia pracy rejestrowanej. Ważnymi powodami podjęcia pracy na czarno okazały się ponadto niewystarczające dochody z zasiłków (27,4% ogółu badanych), chęć osiągnięcia wyższych zarobków (21,5%), sytuacja rodzinna i życiowa niepozwalająca na podjęcie regularnej pracy (17%), chęć uniknięcia podatku od dochodu uzyskiwanego z tytułu pracy rejestrowanej (11,5%), brak kwalifikacji wymaganych przy podjęciu pracy rejestrowanej (10,6%), chęć uniknięcia odliczania z wynagrodzenia za pracę składki na ubezpieczenie społeczne (9,9%) oraz niechęć wiązania się na stałe z miejscem pracy (8,0%)8.
Z punktu widzenia podmiotów oferujących pracę nierejestrowaną (w tej roli głównie wystąpiły mikroprzedsiębiorstwa oraz gospodarstwa domowe) jako główne przyczyny zatrudniania nierejestrowanego wskazano ograniczenie kosztów zatrudniania oraz ograniczenie formalności związanych z zatrudnianiem. Z tego powodu 91,7% ankietowanych wskazało na konieczność obniżenia wysokości składek na ubezpieczenie społeczne pokrywanych ze środków własnych podmiotów zatrudniających, 79% respondentów – na konieczność zmiany polityki podatkowej, a 35,9% upatruje skutecznego środka walki z zatrudnianiem nierejestrowanym w zmniejszeniu biurokracji związanej z zatrudnianiem9.
Z badań przeprowadzonych w ramach projektu MPiPS wynika, że Polaków charakteryzuje duże przyzwolenie na zatrudnianie w „szarej strefie”. Ankietowani negatywnie ocenili jednak nierejestrowane zatrudnianie przez samorządowców (75,9% respondentów), polityków (82%), sędziów, prokuratorów, policjantów (79,1%), duchownych (55%) oraz bogatych przedsiębiorców (52%)10.
Wydaje się, że ta akceptacja dla „szarej strefy” wynika z [...]