Abstrakt

Badania poligraficzne od swojego zarania budziły burzliwe dyskusje i miały wielu oponentów¹. Artykuł ten ma na celu obalenie licznych mitów i poszerzenie wiedzy o zastosowaniach poligrafu w stosunkach pracy. Najważniejsze z tych mitów mówią, że badania poligraficzne w Polsce w stosunkach pracy:

- są prawnie niedopuszczalne, gdyż łamią prawa konstytucyjne pracowników, a szczególnie ich prawo do wolności, godności, ochrony dóbr osobistych itp.,

- chronią tylko interes pracodawcy,

- są mało wartościowe i trudne do wykorzystania,

- nie są istotne, gdyż niedozwolone działania pracowników są zjawiskiem tak marginalnym, że nie ma powodu do zajmowania się nim.

Podstawowe pojęcia z zakresu badań poligraficznych

Nazwa „poligraf” pochodzi od angielskiej nazwy urządzenia polygraph i została zaadaptowana do języka polskiego, chociaż używane jest także określenie wariograf. Poligraf, choć często zwany potocznie nieprawidłowo wykrywaczem kłamstw, nie wykrywa kłamstw, lecz mierzy, rejestruje i dokumentuje fizjologiczne reakcje na bodźce: pytania, obrazy. Dopiero na podstawie analizy zapisu zarejestrowanych zmian fizjologicznych można ewentualnie wnioskować o wiedzy i zachowaniach badanego.

Osoba, która uczestniczy w zdarzeniu, zapamiętuje je. W ten sposób pozostaje w jej pamięci ślad o wydarzeniu, jego okolicznościach, warunkach, szczegółach itp. Ślad pamięciowy w pewnych okolicznościach wywołuje emocje, przez co staje się śladem emocjonalnym. Zmianom stanu emocjonalnego zazwyczaj towarzyszą zmiany fizjologiczne. Jak wiemy, silne emocje wywołują zmiany w organizmie, na przykład twarze osób przeżywających stres czerwienieją lub sinieją, drżą im ręce, robi im się zimno albo gorąco, zaczyna się przyśpieszona akcja serca, zmienia się sposób wydawania głosu, mdleją itp. Właśnie objawów reakcji emocjonalnych na bodźce poszukuje poligrafer (osoba przeprowadzająca badania poligraficzne) w trakcie analizy reakcji badanego przedstawionych na poligramie (zapis reakcji osoby testowanej dokonany przez poligraf). Jeśli zapytamy osobę badaną o uczestnictwo w zdarzeniu lub o jego szczegóły, to ślad pamięciowy po nim wywoła reakcję emocjonalną, która przełoży się na reakcję fizjologiczną. Pomiar, rejestracja i porównanie reakcji fizjologicznych pozwalają wnioskować o stanie emocjonalnym testowanego i jego wiedzy. Zazwyczaj jest tak, że silna próba ukrycia przez badanych wiedzy o fakcie powoduje silną reakcję fizjologiczną². Pełna nazwa omawianych badań to psychofizjologiczne badania poligraficzne (wariograficzne)³.

Techniki badań poligraficznych

Chociaż w literaturze przedmiotu można znaleźć kilkadziesiąt rodzajów badanych reakcji fizjologicznych w celu wykrycia parametrów pobudzenia emocjonalnego⁴, to obecnie za pomocą klasycznych poligrafów⁵ bada się zazwyczaj takie reakcje fizjologiczne, jak:

- oddech,

- ciśnienie krwi i częstotliwość tętna,

- oporność elektryczna skóry.

Najczulszymi parametrami mierzonymi przez poligraf klasyczny i zazwyczaj najlepiej wskazującymi silne reakcje emocjonalne są w pierwszej kolejności oporność, a w drugiej zapis kardiologiczny, chociaż spotykamy w tej kwestii zdania odmienne⁶.

W badaniach przeprowadzonych przy wykorzystaniu poligrafu klasycznego badany ma podłączone czujniki i w trakcie testów na zadawane pytania czy pokazywane przedmioty lub zdjęcia w zależności od przyjętej konwencji odpowiada „tak”, „nie” lub milczy. Istnieje część testów, w trakcie których badany nic nie mówi, a obserwowana jest tylko jego reakcja na bodźce słuchowe lub wzrokowe. Technik badań poligraficznych jest kilka. Na potrzeby niniejszego opracowania zostały one podzielone na trzy grupy.

1. Technika ustalenia wiedzy badanego o czynie (Pick of Tension)

W tej metodzie szukamy bodźca, który spośród zaprezentowanej badanemu grupy bodźców wywołał u niego najsilniejszą, czyli szczytową reakcję (test szczytowego napięcia). Wynik badania jest taki, że jeśli ktoś nie zna szczegółów dokonania czynu, to nie ma przy przedmiotach, pytaniach związanych z tym czynem silniejszej reakcji fizjologicznej, bo np. nie wie, którym z 10 zaprezentowanych niebezpiecznych przedmiotów ofiara została uderzona, a w następnym teście także nie wie, które z zaprezentowanych 10 majtek należą do ofiary itd.

Jedną ze szczególnych zalet tego testu jest to, że może być on również wykorzystany do odnajdowania przedmiotów, osób związanych z czynem (test ten realizowany w celu ustalenia nieznanych szczegółów sprawy zwany jest POT - B⁷ lub testem ukrytej wiedzy o czynie⁸). Pytania w takim teście mogą brzmieć: czy przedmiot znajduje się w: lesie, studni, mieszkaniu brata, piwnicy, na działce itp. Miejsce, które wywołało najsilniejszą reakcję w teście, sprawdza się dokładnie w pierwszej kolejności. Inny rodzaj pytań w tym teście to: czy w napadzie brali udział: twój znajomy, brat, chłopak, kuzyn itp.

2. Technika pytań kontrolnych (Control Question Test)

W tym teście stosuje się trzy rodzaje pytań:

- krytyczne (związane ze sprawą, np. czy wiesz, kto ukradł laptopa, czy wiesz, gdzie jest ukradziona maszyna, czy masz zamiar kłamać w tym teście);

- kontrolne (dotyczą one innych nagannych czynów, np. czy kiedykolwiek ukradłeś coś w sklepie, czy sprzedawałeś dzieciom narkotyki);

- obojętne (niezwiązane ze sprawą).

Przy ocenie reakcji fizjologicznej badanego porównuje się siłę reakcji na pytania krytyczne i kontrolne⁹. Testy te są stosowane także w badaniach okresowych pracowników i funkcjonariuszy wielu firm i służb.

3. Technika mieszana

Powszechnie stosowane są także testy, w których łączy się techniki CQT i POT.

Przebieg badania poligraficznego

Przebieg klasycznych badań poligraficznych nie ma sztywnej formy i w znacznym stopniu zależy od przyjętej metody i osobistych doświadczeń poligrafera. Przed badaniem poligrafer zapoznaje się z materiałem dotyczącym sprawy. Na tej podstawie podejmuje decyzję, czy jest celowe przeprowadzenie badań i ewentualnie jaką metodę zastosować. Na badanie poligraficzne składa się rozmowa osoby badanej z poligraferem oraz kilka testów mających na celu sprawdzenie reakcji testowanego parokrotnie w różnych kombinacjach, przy zastosowaniu różnych metod i w zmiennej kolejności pytań oraz ewentualnie z rozmowy końcowej¹⁰. Badany w trakcie testu [...]